Oynadan ichkariga nur yog‘ilib kirardi. U shu qadar kuchli ediki, xuddi kinoga surat olinayotgan-u, minglab projektorlar yoqib qo‘yilganday tuyulardi. Tonnelning devorlari turli-tuman tusdagi ko‘katlar bilan qoplangandi. Bu yashil gilamni yengil alyumin panjarali torgina ko‘prikchalar kesib o‘tgan. Manzara kishini hayratga soladi. Ba’zi o‘simliklar bilan yaqindan ganishganimdan so‘ng hayratim yana ham ortib ketdi. O‘zim o‘simliklar fiziologiyasini maxsus o‘rganayotgan biolog-botanik po‘la turib, o‘simliklarning qanchalik «itoatkor» bo‘lishi, ularming tashqi ko‘rinishi va ichki tuzilishi qay daraja o‘zgarishi mumkinligi to‘g‘risida zarracha ham tasavvurga ega emas ekanman.
Men hammasini shoshmasdan, sinchiklab ko‘zdan kechirishni istardim. Ammo qulogim tagida Kramer tinimsiz bidirlardi:
— Bari Shlikovning ishi! Geniy. Hademay uning qo‘lidagi o‘simliklar kuchukchalarday orqa oyog‘ida raqsga tushadi, bulbul bo‘lib sayraydy? O‘rgatadi shunga! «G‘alla ekinlari, — deydi u, — quyosh energiyasining oltmishdan bir bo‘lagidangina foydalanadi, banan esa undan yuz marta ko‘p. Gap faqat iqlimda emas. Hamma o‘simlikni ham energiyadan yuzlab marta ko‘proq foydalanishga majbur qilish mumkin».
— Menga bu haqda gapirib bergan u kishi, — dedim men Kramerni gapdan to‘xtatmoqchi bo‘lib, lekin foyda chiqmadi.
— Shlshsov shunga erishdi ham. Samaralarini ko‘ryapmizmi? Mana bu nusxaga bir qarang. Xo‘sh, bunga nima deymiz? Xa-xa-xa!
Men hangu mang bo‘lib qoldim. Qarshimda bo‘yi odam baravar keladigan buta o‘sib turardi, yaproqlari shapaloqday, qip-qizil sersuv mevalar naq tarvuzday, o‘zi zemlyanikaga o‘xshaydi. Ha, rostdan ham bahaybat zemlyanika. Tanasi yerga yastanmay, yuqoriga bo‘y cho‘zgan. Ingichka bandlarda shunday katta mevalar osilib turardi. (Og‘irlik yo‘qligining sharofati bu.) Ba’zilari qipqizil, ba’zilari hali pishmagan.
— Bitta butadan kuniga o‘nlab mana shunaqa meva terib olamiz, — deb sayrardi Kramer. — Bir yoqdan uzsang, bir yoqdan pishib turadi. Tinim yo‘q. Bizning o‘simliklarimiz hatto Yerdagi tropik o‘simliklar qiladigan ikki haftalik hordiqni ham bilmaydi. Quyosh nurini emib, tuproqdan suv va oziqni so‘rib, shirin-sharbat mevaga aylantirib beraverdi. Bu yerga. Quyosh botmaydi. Oranjereyadagi atmosfera hamisha sof. Bu bir tomondan. Ikkinchidan bu yerdagi atmosferada xuddi toshko‘mir davridagiday karbonat kislota ko‘p.
— Karbonat kislota haqida gapiruvdingiz.
— Manavi barglarga qarang, — davom etdi Kramer, mening luqmamga parvo ham qilmay. — Ular deyarli qop-qora, shuning uchun ham quyosh energiyasiki batamom o‘ziga yutadi, lekin o‘simlik qizib ketmaydi. Suvning buglanishi kamayadi, xolos. Bug‘lantirish uchun o‘simlik qancha energiya sarflashini bilasizmi? Foydali ishga nisbatan o‘ttiz besh-qirq marta ortiq. Bu yerda esa ana shu znergiya «go‘sht» ga ketadi. Yaproqlarning qalin, go‘shtdorligini ko‘ring. Ba’zilarida barg og‘izchalari ham ko‘rinmaidi. Mevalarining kattaligi-chi! Mana bu nusxa esa faqat ajratadi, — dedi u. barglaridan suv tomchilab turgan bir ko‘katni ko‘rsatib. — Bu o‘simlik emas, Bogchasaroy fontani. «Ko‘z yoshi fontani» nk ko‘rgaimisiz? Tomchilagani tomchilagan! Bu bizning tabiiy suzgichimiz.
— Mana bu ham ajoyib o‘simlik, — davom etdi u tor ko‘prikchadan yurib borarkan. — «Meva sharbati do‘koni» yoki sharbatxona. Ko‘ryapsyzmi: tanasida yoriq bor, undan ham suv tomyapti. Tatib ko‘ring-a? Qalay, shirinmi? Limonad! Tuproqqa e’tibor bering — naqadar mayin? Foydali bakteriyalar ham mingta zarrachaga bittadan emas, o‘nlab to‘g‘ri keladi. No‘xat, loviyalarga bir qarang. Har bittasi naq olmaday!
— Manavi shisha to‘siqlar esa ayrim o‘simliklar uchun maxsus sharoit yaratish maqsadida qilingan: gazlarning eng muvofiq tarkibi, eng soz harorat shu bo‘limlarda. Zararkunandalar yo‘q. Begona o‘t yo‘q. Nur o‘tkazgichlar eng maqbul nur tarkibini uzatib turadi… Ira! Ira! Nima qilyapsan, tentak, — deya qichqirdi u birdan va sakrab, oranjereya bo‘ylab uchib ketdi. — Ira! Ira! — hamon baqirardi u qaysidir buta ortida, xuddi birov uni pichoqlayotganday.
Bu odamga nima bo‘lgan o‘zi? Yaqindagina og‘ir-vazmin, xushmuomala yigit edi. Endi bo‘lsa sirkasi suv ko‘tarmay qolibdi? Men uni nima bu qadar g‘azablantirib yuborganini avvaliga tushunmadim. Keyin qandaydir shovqin va vishillagan tovushni eshitdim, to‘kilgan yaproqlar voronkaning keng og‘zidan tubiga tomon uchib kelardi.
— Nega ventilyatorni bunchalik qattiq qo‘yding? Dovul qo‘zg‘amoqchimisan? — qichqirardi Kramer? — O‘simliklarni payhon qilmoqchimisan?.. Pasaytir, hozir Yerga uloqtirib tashlayman!
Shovqin va barglarning harakati sal bosildi. Qayerdandir chiyillagan ovoz eshitildi:
— Kecha o‘zing yigirma oltiga qo‘y, deb tayinlagan eding-ku…
— Tush ko‘rgansan!
Men yo‘l-yo‘lakay ayniqsa diqqatimni tortgan o‘simliklar oldyda to‘xtab, shisha doira tomon yurdim… Ingichka poyali ko‘knori gullari cho‘g‘day lovillab turardi. Ularning har bir chanog‘i chaqaloqning kallasiday keladi.
— Ko‘ryapsanmi? Chayqalib, ko‘knori urug‘ining to‘kilishini ko‘ryapsanmi! — deb baqirardi u.
Bu urug‘ning har bittasi no‘xatday edi.
«Voronka» ning o‘rtasiga tomon ko‘p metrli poliz va sabzovot maydoni cho‘zilib ketgandi. Diametri yarim metr keladigan kungaboqar kajavasi tuproqqa yastanib yotibdi. Bodring, sabzi, kartoshka, zemlyanika, malina, uzum, smorodina, krijovnik, olxo‘ri, javdar, bug‘doy, suli, qorabug‘doy, qand lavlagi, kanop… Ularni arang tanidim: shakli va hajmi shu qadar o‘zgarib ketgan edi.
Men har qadamda hayratdan to‘xtab qolardim: bu nima o‘zi?..
Yerdagi kichkina daraxtlar azim qiyofaga kirgan va aksincha, bahaybat daraxtlar bu yerda pak-pakana. Bir oz qorong‘iroq joylarda ulkan qo‘ziqorinlar o‘sib yotibdi…
Mana, subtropik va tropiklar. Mevasi nihoyatda katta mitti anjirlar, bo‘yi soyabonday, lekin mevasi yerdagidan ikki baravar katta, kokos palmalari, kofe, kakao daraxtlari va choy bugalari.
Bir shisha yashikda mitti daraxtlardan iborat tropik o‘rmon. Palmalar, bananlar, qirqquloq, chirmovuq… Bu yerda odam o‘zini liliputlar mamlakatiga tushib qolgan Gulliverday his qilishi uchun faqat kalamushga o‘xshagan fillar yetishmaydi, xolos.
Yerdagi barcha yutuqlarim nihoyatda arzimas bo‘lib ko‘rindi ko‘zimga!
Necha yillar boshimni qotirgan jumboqlar qanday osonlik bilan hal etilgan. Bu yerda yil bo‘yi yangi meva va sabzavot bo‘ladi, demak, ularni qayta ishlovchi zavodlar ham yil-o‘n ikki oy to‘xtovsiz ishlashi mumkin…
Kets Yulduzidagi tajribani nahot Yerga ko‘chirib bo‘lmasa? Loaqal, Pomirni olaylik. Pomir cho‘qqisida ultrabinafsha nurlar Kets Yulduzidagiga qaraganda oz, lekin dengiz sathi bilan baravar joylardagiga nisbatan ancha ko‘p. Pomir yon bag‘irlarini yalpi oranjereyaga aylantirsa bo‘ladi. Hamma xarajatlar o‘zini qoplaydi. Oranjereyada har qanday atmosferani hosil qilish, karbonat kislota miqdorini oshirish mumkin…
Hamisha quyosh nuri arimaydigan issiq iqlimli troniklarchi?.. Changalzorlarni yo‘qotganimizdan so‘ng millionlab kishilar u yerda boshpana va oziq-ovqat topadilar.
Yerdagi sahrolar-chi? Hozir suvsizlik va qumga qarshi muvaffaqiyat bilan kurash olib boryapmiz. Lekin Yerda qancha sahro bor! Ketsdagi tajribani ishga solib, Quyoshni yordamga chaqirishimiz mumkin. Hamma suvni shimirib, ko‘katlarni qovjiratgan Quyosh sahrolarga qaytadan jon baxsh etadi. U yerlarda bepoyon bog‘-rog‘lar bunyodga keladi…
Yo‘q, aholining ko‘payishi Yer sharini hech qachon xavf ostida qoldirmaydi! Insoniyat kelajakka dadil ko‘z tikishi mumkin!
— Nima balo, qoqshol bo‘lganmisiz, Artemyev? — Kramerniig qattiq xitob qilganini eshitdim.
— Kechirasiz, xayol surib qolibman, — javob berdim, kutilmagan bu ovozdan seskanib.