«Kechqurun» lari rang-barang chiroqlar bilan yoritilgan ko‘mko‘k «tonnel» bo‘ylab uchish gashtli edi. Hamma joyda bayram nafasi, atrofdan yoshlarning g‘ala-g‘ovuri, qo‘shiq-kuy eshitiladi. Har kuni yangi-yangi odamlar paydo bo‘lib qoladi. Ko‘pchiligi yoshlar. Eski tanishlar bir-birlarini shovqin-suron bilan qutlashadi va darhol taassurotlarga tushib ketishadi.
— Sen qayerdan?
— Asteroidlar mintaqasidan.
— Saturn halqasida bo‘ldingmi?
— Albatta!
— Gapir! Gapir! — degan ovozlar.
Haligi odamning atrofiga bir zumda olomon to‘plandi, to‘g‘rirog‘i, olomon emas, g‘ujum: og‘irlik juda oz, shuning uchun ko‘pchilik hikoya qilayotgan odamning boshi ustida uchib yuribdi.
— Saturn xalqasi, o‘zlaringiz bilasizlar, bir xil yo‘nalishda parvoz qiluvchi behisob zarralardan iborat. Bu, aftidan, parchalanib ketgan planeta — Saturn yo‘ldoshining qoldiqlari. Ularning orasida mayda toshlar ham, xarsanglar ham, tog‘day keladiganlari ham bor.
— Halqada toshdan-toshga sakrab yursa ham bo‘ladimi? — deb so‘radi kimdir.
— Albatta, bo‘ladi, — javob berdi kulib hikoya qiluvchi uning chin gapirayotganini ham, hazillashayotganini ham bilib bo‘lmasdi. — Men shunday qildim. Ba’zi toshlar bir-biriga shunaqangi yaqin uchadiki, bemalol sakrab o‘tish mumkin. Lekin, umuman olganda, ular orasidagi masofa judayam yaqin emas. Ammo portativ raketalar yordamida toshdan-toshga sakrab yuraverdik. Ana boyligu mana boylik! Ba’zi toshlar nuqul oltin, ayrimlari — kumush, lekin ko‘pchiligi temirdan iborat.
— Albatta, oltin olib kelgandirsan?
— Namunalar keltirdik. Saturn halqasi bizga yuz yilga yetadi. Bu ajoyib marjondan bittalab tosh terib olaveramiz. Avval maydalarini, so‘ng yiriklarini ham.
— Saturn o‘zining nafis bezaklaridan mahrum bo‘lar ekanda. Achinarli, — dedi yana birov.
— Rost, manzara juda go‘zal. Agar halqa bilan bir xil tekislikda uchsangiz, faqat uning qirrasini — yarqiroq planetani kesib o‘tgan ingichka, yorug‘ chiziqni ko‘rasiz. Tepadan qarasangiz, behad chiroyli ravshan halqa ko‘zga tashlanadi. Yen tomondan esa — goh to‘g‘ri, goh cho‘ziq ellipsis bo‘lib yoki hatto parabola shaklida osmonning yarmini chulg‘ab yotgan tilla yoy nigohingizni tortadi. Bunga yana o‘nta yo‘ldosh oyni qo‘shing, ana shundan keyin sayyohni qanday ajoyib makzara kutayotganini tasavvur qilavering.
— Saturnga qo‘ndilaringizmi?
— Yo‘q, buni senga qoldirdik, — dedi hikoya qiluvchi. Hamma kulib yubordi. Lekin Febda, Yapetada bo‘ldik. Atmosferasiz kichkina oychalardan boshqa narsa emgs. Osmon manzarasi hamma yerda ham ajoyib.
— Qisqasi, stratosferani o‘z xonamizdagi atmosferaday o‘rganib oldik. Biz uchun hech qanday sir qolgani yo‘q… — Men tanishim Sokolovskiy bilan birga uchgan aerologning ovozini eshitdim.
Geologga qo‘l silkigan edim, shu iayt Tyurinni ko‘rib qoldim. U direktor Parxomenko bilan yonma-yon harakat haqida allanarsalarni gapirib borardi. Harakat falsrfasi xususida doklad qilmoqchimikan-a?..
Parxomenko Zorinaning oldida to‘xtadi. Direktorni bu qiz bilan ko‘p marta uchratganman. Yaxishyamki, Kramer go‘rmayapti. U bechora hali ham izolyatorda. Tyurin olimlarga xos parishonlik bilan hatto hamrohining qolib ketganini ham nayqamay, hanuz gapirib borardi:
— Harakat — ezgulik, harakatsizlik — yovuzlik. Harakat — boylik, harakatsizlik…
Orkestr sadosi yangi falsafa targibetchisiniig ovozini bosib ketdi.
Men bosh yo‘lakni aylanib uchib chiqdim, ulkan zal, oshxona, «stadion», cho‘miladigan hovuzni ko‘zdan kechirdim. Hamma yerda odam: birov uchgan, birov sakragan, birov o‘rmalagan. Hamma yerda kulgi va xushchaqchaqlik… Lekin ularning orasida Tonya yo‘q… Yuragim siqilganidan to‘rt oyoqli do‘stim bilan suhbatlashish uchun zoolaboratoriyaga qarab jo‘nadim.
Nihoyat bayram kuni ham yetib keldim. Mustamlakachilarning hammasi bemalolroq joylashish uchun Yulduzdagi og‘irlik kuchini butunlay yo‘qotishdi. Iig‘ilganlar bo‘shliqni batamom egallab olishdi. Zal xuddi ichiga pashsha to‘ldirilgan shisha qutini eslatardi.
Io‘lakning oxiriga ochiq sahna qurilgan. Sahnaning orqasida chiroyli ishlangan yaltiroq lavha. Unda Yer, Kets Yulduzi va Oy tasvirlangan. Lavhaning kattakon tuxum shaklidagi kemtik yeriga Konstantin Eduardovich Siolkovskiyning platinadan yasalgan haykalchasi o‘rnatilgan. U ishlab turgan vaziyatda: tizzasiga taxtacha bilan qog‘oz qo‘yib olgan. Ung qo‘lida qalam. Odamlarga yulduzlar sari yo‘l ko‘rsatgan buyuk ixtirochi go‘yo notiqlar so‘ziga quloq tutganday bir lahzaga yshdan bosh ko‘targan. Rassom-haykaltarosh qulog‘i og‘irroq mo‘ysafidning yuzidagi taranglikni va o‘zining uzoq umrini «bekor o‘tkazmagan» bu odamning mayin tabassumini goyat mohirlik bilan aks ettirgandi. Elektr nuri ravshan yoritib turgan kumushrang haykal kishida unutilmas taassurot qoldirardi.
Hay’at stoli vazifasini havoda osilib turgan tilla halqa bajarardi. Hay’at a’zolari qo‘llari bilan halqadan tutgancha uning atrofiga joylashishdi. O‘rtada direktor Parxomenko paydo bo‘ldi. Zaldagilar uni qiyqiriq va qarsaklar bilan qarshi olishdi.
Shu payt kimdir qo‘limdan tutganini payqadim. O‘girilib qarasam — Tonya!
— Senmisan! — deya xitob qila oldim, xolos. Shunday qilib, kutilmaganda, Tonyani sansirab yubordim.
Ketsdagi qoidaga xilof ravishda biz qattsq qo‘l qisishib ko‘rishdik.
— Ish bilan tutilib qoldim! — dedi Tonya. — Yana bitta kashfiyot qildim. Bu yerda juda foydali, lekin, afsuski Yerda kam qo‘llaniladi… Maskanimizni teshib o‘tib, sal bo‘lmasa halokatga giriftor qilayozgan mitti asteroid yodingda bormi? Shundan so‘ng, ehtimollik nuqtai nazaridan bunday hollar juda oz bo‘lsa ham, harholda yuz berib turishiga ishonch hosil qildim. Shuning uchun bir ixiro…
— Demak, kashfiyot emas, ixtiro?
— Ha, ixtiro. Men hatto eng kichkina asteroid yaqinlashganini ham oldindan payqab, Yulduzni uning yo‘lidan avtomatik tarzda surib qo‘yadigan apparat ixtiro qildim.
— Kema yo‘lida ko‘chma muz tog‘lari paydo bo‘lgani haqida xabar beruvchi radioapparatlarga o‘xshagan-da?
— Ha, faqat bitta farqi shuki, mening apparatim faqat ogohlantirmaydi, balki «kema» ni chetga surib ham qo‘yadi. Keyin batafsil gapirib beraman. Parxomenko dokladni boshlamoqchi.
Hamma jim bo‘ldi.
Direktor to‘planganlarni «yulduz yilining muvaffaqiyatli yakunlanganligi» bilan tabrikladi. Gulduros qarsaklar, yana sukunat.
Keyin u yakun yasab, Yer farzandi bo‘lgan Kets Yulduzi o‘z «onasiga qarzini qaytara boshlagani» haqida gapirdi. Ketsliklar ulkan yutuqlarni qo‘lga qiritdilar, ular astronomiya, aerologiya, geologiya, fizika, biologiya sohasidagi o‘z ishlari bilan butun insoniyat xazinasini boyitdilar. Qanchalab yirik ilmiy kashfiyotlar qilindi, Yerda hal qilib bo‘lmaydigan ne-ne muammolar hal etildi! Chunonchi, Tyurin favqulodda qimmatli kashfiyotlar ochdi. Uning «Fazo tuzilishi» kitobi fan tarixiga butun bir davr yaratuvchi klassik asar bo‘lib kiradi. Uning nomi Nyuton va Galiley kabi fan siymolarining nomi bilan yonma-yon turadi, dedi.
Aerolog Kistenko, geolog Sokolovskiy, «mashhur Ixtirochi va eksperimentator o‘rtoq Gerasimova» ning ishlari ham yuksak baholandi, mening arzimas ishlarim haqida ham, nazarimda, sal oshiribroq to‘xtalib o‘tildi.
— O‘rtoq Yevgenyev o‘zini osmon bo‘shliqlarini zabt etuvchi chinakam qahramon sifatida namoyon qildi, — dedi Parxomenko na orqadagilardan biriga qarab chapak chala boshladi.
Yevgenyev! Qorasoqol! Men bo‘ynimni cho‘zib, uni ko‘rishga urinaman, lekin qahramon o‘zini panaga oladi. U qarsaklarga ham chiqmadi.
— Kamtarlik qilyapti, o‘rtoqlar, — dedi Parxomenko. — Lekin uni asteroidlar mintaqasida kechirgan ajoyib sarguzashtlari haqida gapirishga majbur qilamiz. Ekspeditsiya boshlig‘i bizning oldimizda hisob berishi kerak.