Sed li, kiam venis la sopirata vespero, kun ĝojo zonis la koksojn, ligis ĉirkaŭ la kapo tolpecon, sorbigitan per terebinto, kaj kun batanta koro iris kun aro da aliaj sur Eskvilinon.
La pretoriaj gardoj faris al ili neniajn malfacilaĵojn, ĉar ĉiuj estis provizitaj je konformaj teseroj, kiujn la centuriestro ekzamenis ĉe la lumo de lanterno. Post momento malfermiĝis antaŭ ili la grandega pordo kaj ili eniris.
Vinicio ekvidis antaŭ si vastan, arkplafonan kelon, el kiu oni pasadis en vicon da aliaj. Malfortaj meĉlampoj lumigadis la internon, plenegan je homoj. Kelkaj el ili kuŝis ĉe la muroj en profunda dormo, aŭ eble mortintaj. Aliaj svarmis ĉirkaŭ grandega vazo kun akvo staranta en la mezo, el kiu ili trinkis, kiel homoj konsumataj de febro. Aliaj sidis sur la tero kun kubutoj apogitaj sur la genuoj, kun kapoj en la manoj; tie kaj ie dormis infanoj, alpremitaj al la patrinoj. Ĉirkaŭe oni aŭdis jen ĝemojn kaj laŭtan rapidan spiradon de malsanuloj, jen plorojn, jen flustrojn de preĝo, jen duonvoĉajn kantojn, jen malbenojn de la gardistoj. En la subteraĵo regis kadavra odoro kaj interpremo. En la krepuskaj profundaĵoj svarmis malhelaj figuroj, kaj pli proksime, ĉe la flagrantaj flametoj, oni vidis vizaĝojn palajn, teruritajn, kaviĝintajn kaj malsatajn, kun okuloj senbrilaj aŭ flamantaj de febro, kun bluetaj buŝoj, kun torentoj da ŝvito sur la fruntoj kaj kungluitaj haroj. En la anguloj laŭte deliris malsanuloj, aliaj petis akvon, aliaj, ke oni ilin konduku al morto. Kaj tamen ĝi estis malliberejo malpli terura ol la malnova Tulianumo.
Sub Vinicio ekŝanceliĝis la piedoj je tiu vido kaj en lia brusto ekmankis spiro. Je la penso, ke Ligia trovas sin meze de tiu mizero kaj teruro, la haroj hirtiĝis sur lia kapo kaj en la brusto morthaltis krio de malespero. La amfiteatro, la dentegoj de sovaĝaj bestoj, la krucoj — ĉio ĉi estis pli bona ol tiuj teruraj subteraĵoj, plenaj je kadavra odoro, kie petegaj homaj voĉoj ripetadis el ĉiuj anguloj:
— Konduku nin al morto!
Vinicio enigis la ungojn en la manojn, ĉar li sentis, ke ekmankas al li forto kaj ke li perdas la konscion. Ĉio, kion li suferis ĝis nun, la tuta amo kaj doloro, ŝanĝiĝis en li en unu mortavidon.
Subite tuj apud li aŭdiĝis la voĉo de la estro de la Malbonodoraj Kavoj:
— Kiom da kadavroj ci havas hodiaŭ?
— Ĉirkaŭ dek du, — respondis mallibereja gardisto, — sed ĝis la mateno estos pli multe, ĉar kelkaj jam stertoras ĉe la muroj.
Kaj li komencis plendi pri virinoj, ke ili kaŝas mortintajn infanojn por pli longe havi ilin apude kaj ne fordoni, ĝis kiam estas eble, en la Malbonodorajn Kavojn. Oni devas ekkonadi la kadavrojn nur laŭ la odoro, pro kio la aero, eĉ sen tio terura, malboniĝas ankoraŭ pli.
— Mi preferus, — li diris, — esti sklavo en kampara punlaborejo ol gardi tiujn dumvive putrantajn hundojn.
La estro de la Kavoj konsolis lin, asertante, ke lia ofico ne estas pli facila.
Dum tiu tempo Vinicio reakiris la senton de la realeco kaj komencis rigardi ĉirkaŭen tra la subteraĵo, en kiu li tamen vane serĉis per la okuloj Ligian, pensante ĉe tio, ke eble li tute ŝin ne vidos, dum ŝi ankoraŭ vivas. La malliberejo konsistis el dekkelkaj keloj, kunigitaj inter si per freŝaj trafosaĵoj, kaj la tombejaj servistoj eniradis nur tien, el kie oni devis forpreni la korpojn de mortintoj, kaptis do lin timo, ke tio, kio kostis tiom da peno, eble utilos al li por nenio.
Feliĉe lia patrono helpis al li.
— La korpojn oni devas tuj elportadi, — li diris, — ĉar la malsano disvastiĝas ĉefe per la kadavroj. Alie mortos same vi, kiel la malliberuloj.
— Ni estas nur dek en ĉiuj keloj, — respondis la gardisto — kaj ni devas ja dormi.
— Do mi lasos al ci kvar miajn homojn, kiuj ĉirkaŭirados nokte la kelojn kaj atentos, ĉu iu mortis.
— Ni trinkfestos morgaŭ, se ci tion faros. Ĉiun kadavron oni portu al provisto, ĉar venis la ordono, ke oni trapiku la kolojn de la mortintoj, kaj poste — tuj en la Kavojn!
— Konsentite, sed ni trinkfestos! — diris la estro de la Kavoj.
Poste li elektis kvar homojn, inter ili ankaŭ Vinicion, kaj kun la ceteraj komencis meti la kadavrojn sur la portilojn.
Vinicio ekspiris. Li estis certa almenaŭ pri tio, ke li nun trovos Ligian.
Kaj unue li komencis atente ekzameni la unuan subteraĵon. Li enrigardis ĉiujn angulojn, kien preskaŭ ne atingis la brilo de la meĉlampo, li rigardis figurojn dormantajn ĉe la muroj sub ĉifonaj kovraĵoj, li rigardis la plej malsanajn, kiujn oni flankigis en apartan angulon, Ligian li povis tamen nenie trovi. En la dua kaj tria kelo lia serĉado restis same senfrukta.
Dume la horo iĝis malfrua: la kadavroj estis elportitaj. La gardistoj, kuŝiĝinte en la koridoroj kunigantaj la kelojn, endormiĝis, la infanoj, lacaj de ploro, eksilentis, en la subteraĵo oni aŭdis nur spiradon de lacaj brustoj kaj kelkloke flustron de preĝo.
Vinicio eniris kun meĉlampo en kelon, kvaran laŭvice, multe malpli grandan, kaj levinte la lumon supren, komencis rigardi ĉirkaŭen.
Kaj subite li ektremis, ĉar ekŝajnis al li, ke ĉe kradita malfermaĵo en la muro li vidas la grandegan figuron de Urso.
Do, forblovinte tuj la lumon, li proksimiĝis al li kaj demandis:
— Urso, ĉu tio estas ci?
La grandegulo turnis la kapon.
— Kiu ci estas?
— Ĉu ci ne rekonas min? — demandis la juna viro.
— Ci estingis la lampon, kiel mi povas cin rekoni?
Sed Vinicio ekvidis en tiu momento Ligian kuŝanta sur mantelo ĉe la muro, do, dirante nenion plu, li genuiĝis apud ŝi.
Urso rekonis lin tiam kaj diris:
— Gloro al Kristo! Sed ne veku ŝin, sinjoro.
Vinicio, genuante rigardis ŝin tra larmoj. Malgraŭ la mallumo li povis distingi ŝian vizaĝon, kiu ekŝajnis al li pala, kiel alabastro, kaj ŝiajn malgrasiĝintajn brakojn. Kaj je tiu vido kaptis lin amo, simila al ŝiranta doloro, skuanta la animon ĝis la fundo mem, kaj kune tiel plena je kompato, kulto kaj adoro, ke, falinte sur la vizaĝon, li komencis premi al la buŝo la randon de la mantelo, sur kiu kuŝis tiu kapo, kara al li super ĉio.
Urso dum longa tempo rigardis lin silente, fine li tamen ektiris lin je la tuniko.
— Sinjoro, — li demandis, — kiel ci penetris ĉi tien, kaj ĉu ci venas por ŝin savi?
Vinicio levis la kapon kaj dum momento ankoraŭ luktis kun la kortuŝo.
— Montru al mi rimedon! — li diris.
— Mi pensis, ke ci ĝin trovos, sinjoro. En mian kapon venas nur unu…
Ĉe tio li turnis la okulojn al la kradita malfermaĵo, poste, kvazaŭ respondante al si mem, diris:
— Jes!… Sed tie staras soldatoj…
— Centurio da pretorianoj, — respondis Vinicio.
— Do — ni ne trairos!
— Ne trairos.
La ligio frotis la frunton kaj demandis refoje:
— Kiel ci eniris ĉi tien?
— Mi havas signon de la estro de la Malbonodoraj Kavoj…
Kaj subite li interrompis, kvazaŭ iu penso trabrilus lian kapon.
— Je la morto de l’ Savinto! — li komencis paroli per rapida voĉo. — Mi restos ĉi tie, kaj ŝi prenu mian signon, ligu la tolon ĉirkaŭ la kapo, kovru la ŝultrojn per la mantelo kaj eliru. Inter la tombistaj sklavoj estas kelkaj neaĝaj knaboj, do la pretorianoj ŝin ne rekonos, kaj kiam ŝi foje atingos la domon de Petronio, li savos ŝin!
Sed la ligio mallevis la kapon sur la bruston kaj respondis:
— Ŝi ne konsentus ĉi tion, ĉar ŝi cin amas, kaj krome ŝi estas malsana kaj ne povas stari propraforte.
Kaj post momento li aldonis:
— Se ci, sinjoro, kaj la nobla Petronio ne povis eligi ŝin el la malliberejo, kiu kapablos ĝin fari?
— Sole Kristo!
Poste ili ambaŭ eksilentis. La ligio pensis en sia simpla kapo: «Li ja povus nin ĉiujn savi, sed se li tion ne faras, ĝi signifas videble, ke venis la tempo de turmentoj kaj morto». Kaj li konsentis tion por si mem, sed ĝis la fundo de la animo li bedaŭris ĉi tiun infanon, kiu kreskis sur liaj brakoj kaj kiun li amis super la vivo.