Je la krepusko efektive la tuta konstruaĵo superpleniĝis; la aŭgustanoj kun Tigeleno fronte de ili venis ĉiuj senescepte, ne tiom pro la spektaklo mem, kiom por montri al Nerono post la lasta incidento sian fidelecon kaj por babili pri Ĥilono, pri kiu parolis la tuta Romo.
Oni do flustris al si reciproke en la orelojn, ke Nerono, reveninte el la ĝardeno, furioziĝis kaj ne povis endormiĝi, ke atakis lin fantomoj kaj strangaj vizioj, pro kiuj en la sekvinta tago li anoncis sian baldaŭan vojaĝon en Aĥajon. Aliaj tamen neis tion, asertante, ke nun li montriĝos tiom pli senindulga por la kristanoj. Ne mankis tamen ankaŭ timuloj, kiuj antaŭvidis, ke la akuzo, kiun Ĥilono ĵetis en la vizaĝon de Nerono antaŭ la amaso, povas havi plej malbonajn sekvojn. Estis fine ankaŭ tiaj, kiuj en la nomo de humaneco petis Tigelenon, ke li ĉesigu pluan persekutadon.
— Rigardu, kien vi iras, — diris Barko Sorano. — Vi volis kontentigi la venĝon de la popolo kaj inspiri al ĝi la konvinkon, ke la puno atingis la kulpulojn, dume la efiko estas tute kontraŭa.
— Vere! — aldonis Antistio Vero, — ĉiuj flustras nun, ke ili estas senkulpaj. Se ĉi tion vi nomas lerteco, tiam Ĥilono pravis, dirante ke viaj cerboj ne plenigus la pladeton de glanŝelo.
Sed Tigeleno turnis sin al ili kaj diris:
— Oni flustras ankaŭ, Barko Sorano, ke cia edzino, Servilia, kaj cia edzino, Antistio, kaŝis siajn sklavojn kristanojn antaŭ la justeco de la imperiestro.
— Malvere! — ekkriis maltrankvile Barko.
— Mian edzinon volas pereigi viaj eksedzinoj, kiuj ĵaluzas ŝian virton! — diris same maltrankvile Antistio Vero.
Sed aliaj parolis pri Ĥilono.
— Kio okazis al li? — diris Eprio Marcelo. — Li mem transdonis ilin en la manojn de Tigeleno; el mizerulo li iĝis riĉulo, povis trankvile vivi la reston de siaj tagoj, havi belan enterigon kaj monumenton; tamen, ne! Subite li ekpreferis ĉion perdi kaj pereigi sin; vere, li ja freneziĝis!
— Li ne freneziĝis, li iĝis kristano, — diris Tigeleno.
— Nekredeble! — ekkriis Vitelio.
— Ĉu mi ne diradis al vi! — intermetis Vesteno. — «Murdu la kristanojn laŭplaĉe, sed, kredu al mi, ne militu kontraŭ ilia dio. Tio ne estas ŝerca afero!…» Rigardu, kio okazas! Mi ja ne bruligis Romon, sed se la imperiestro al mi permesus, mi tuj oferus hekatombon al ilia dio. Kaj ĉiuj devus fari la samon, ĉar mi ripetas, ne ŝercu kun tiu dio! Memoru, ke mi diris al vi ĉi tion.
— Kaj mi diris ion alian, — ekparolis Petronio. — Tigeleno ridis, kiam mi asertis, ke ili sin defendas, sed nun mi diros pli: ke ili konkeras!
— Kiel do? Kiel? — demandis kelkaj voĉoj.
— Je Polukso!… Ĉar se tia Ĥilono ne kontraŭstaris ilin, kiu ilin kontraŭstaros? Se vi pensas, ke post ĉiu spektaklo la kristanoj ne multiĝas, tiam kun via kono de Romo iĝu kaldronistoj aŭ komencu razi barbojn, ĉar tiam vi scios pli bone, kion la popolo pensas kaj kio okazas en la urbo.
— Li diras puran veron, je la sankta peplo de Diano! — ekkriis Vesteno.
Sed Barko sin turnis al Petronio.
— Kion ci volas esprimi?
— Mi finas per tio, per kio vi komencis: sufiĉe jam da sango!
Kaj Tigeleno rigardis lin moke kaj diris:
— Nu, ankoraŭ iomete!
— Se cia kapo ne sufiĉas al ci, ci havas alian, la globeton de cia bastono! — respondis Petronio.
La pluan interparolon rompis la alveno de Nerono, kiu okupis sian lokon, akompanate de Pitagoro. Tuj poste komenciĝis la prezentado de «», kiun oni ne multe atentis, ĉar la pensoj estis okupitaj per Ĥilono. Ankaŭ la popolo, kutimiĝinta al turmentoj kaj sango, enuis, siblis, eligadis ekkriojn, malflatajn por la kortego, kaj postulis rapidigon de la sceno kun urso, kiu sola ekscitis ĝian intereson. Se oni ne esperus vidi la kondamnitan maljunulon kaj ne atendus la donacojn, la sola spektaklo ne kapablus reteni la amasojn.
Sed fine venis la atendita momento. Cirkaj servistoj enportis unue lignan krucon, sufiĉe malaltan, por ke la urso, leviĝinte sur la postajn piedojn, povu atingi la bruston de la martiro, kaj poste du homoj enkondukis, aŭ pli ĝuste entrenis Ĥilonon, ĉar, havante la krurostojn rompitaj, li ne povis mem iri. Oni metis lin kaj alnajlis al la ligno tiel rapide, ke la interesitaj aŭgustanoj ne povis eĉ bone lin rigardi, kaj nur kiam oni fiksis la krucon en la speciale preparita kavo, ĉies okuloj direktiĝis al li.
Tamen apenaŭ oni povis rekoni en ĉi tiu nuda maljunulo la antaŭan Ĥilonon. Post la torturoj, kiujn suferigis al li Tigeleno, ne restis en lia vizaĝo eĉ guto da sango, kaj nur sur la blanka barbo oni vidis ruĝan postsignon, kiun lasis la sango post la elŝiro de la lango. Tra la diafana haŭto oni povis preskaŭ vidi liajn ostojn. Li ankaŭ ŝajnis multe pli aĝa, preskaŭ kaduka. Sed aliflanke liaj okuloj antaŭe ĵetadis ĉiam rigardojn plenajn je maltrankvilo kaj malico, liaj viglaj trajtoj spegulis antaŭe ĉiaman timon kaj malcertecon — kaj nun li havis vizaĝon dolorplenan, sed tiel feliĉan kaj serenan, kian havas homoj dormantaj aŭ mortintaj. Eble lian fidon subtenadis la memoro pri la krucumita fripono, kiun Kristo pardonis, kaj eble li parolis interne al la kompatema Dio: «Sinjoro, mi mordadis, kiel venena vermo, sed mi ja estis dum la tuta vivo mizerulo, mi suferadis malsaton, homoj piedpremis min, batis kaj persekutis. Mi estis, ho Sinjoro, malriĉa kaj tre malfeliĉa, kaj nun oni transdonis min al torturistoj kaj najlis al kruco, do ci, ho Kompatema, ne forpuŝos min en la horo de mia morto!» Kaj paco venis videble en lian pentantan koron. Neniu ridis, ĉar en tiu krucumito estis io tiel trankvila, li ŝajnis tiel maljuna, sendefenda, malforta, tiel vokanta kompaton per sia humileco, ke malgraŭvole ĉiu demandis sin mem: kiel oni povas torturi kaj najli al kruco homojn, kiuj jam estas sen tio mortantaj? La amaso silentis. Inter la aŭgustanoj Vesteno, klinante sin dekstren kaj maldekstren, flustris per terurita voĉo: «Rigardu, kiel ili mortas!» Aliaj atendis la urson, dezirante en la animo, ke la spektaklo finiĝu plej baldaŭ.
La urso enrampis fine la arenon kaj, ambaŭflanken balancante sian malalten klinitan kapon, ĝi rigardis ĉirkaŭen deflanke, kvazaŭ ĝi pri io meditus aŭ ion serĉus. Ekvidinte fine la krucon, kaj sur ĝi la nudan korpon, ĝi alproksimiĝis, levis sin, sed post momento ĝi ree malleviĝis sur la antaŭajn piedojn, kaj sidiĝinte apud la kruco, komencis murmuri, kvazaŭ eĉ en ĝia besta koro vekiĝus kompato por tiu restaĵo de homo.
El la buŝo de la cirkaj servistoj aŭdiĝis instigaj krioj, sed la popolo silentis. Ĥilono denove per malrapida movo levis la kapon kaj dum kelka tempo kondukis la rigardon inter la publiko. Fine liaj okuloj haltis ie sur la plej altaj vicoj de la amfiteatro, kaj tiam okazis io, kio surprizis kaj mirigis la spektantojn. Jen lia vizaĝo eklumis de rideto, la frunton ekĉirkaŭis kvazaŭ radioj, la okuloj levis sin antaŭ la morto supren, kaj post momento du grandaj larmoj, ŝvelintaj sub la palpebroj, ekfluis malrapide sur lia vizaĝo.
Kaj li mortis.
Tiam laŭta vira voĉo eksonis de supre, el sub la velario:
— Pacon al la martiroj!
En la amfiteatro regis profunda silento.
Ĉapitro 64ª
Post la spektaklo en la imperiestraj ĝardenoj la malliberejoj multe malpleniĝis. Oni kaptadis ankoraŭ, vere, kaj malliberigadis personojn, suspektatajn pri la konfesado de la orienta superstiĉo, sed la ĉasoj provizadis ĉiam malpli multe da ili, apenaŭ tiom, kiom oni bezonis por plenigi la postajn spektaklojn, kiuj siavice estis jam venantaj al la fino. La popolo, tro sata de sango, elmontradis ĉiam pli grandan enuemon kaj ĉiam pli grandan maltrankvilon pro la ĝis nun senekzempla sinteno de la kondamnitoj. En la amasoj oni rakontis al si reciproke ĉiam pli strangajn aferojn pri venĝemo de la kristana dio. La mallibereja tifo, kiu disvastiĝis en la urbo, pligrandigis la ĝeneralan timon. Oni vidis oftajn enterigojn kaj ripetadis al si reciproke en la orelojn, ke necesas pluaj kulpoferoj por elpeti pardonon de la nekonata dio. En la temploj oni oferis al Jovo kaj Libitino. Fine, malgraŭ ĉiuj penoj de Tigeleno kaj liaj partianoj, ĉiam pli disvastiĝadis la opinio, ke la urbo estis bruligita laŭ la ordono de Nerono kaj ke la kristanoj suferas senkulpe.