Пасміхнулася сама сабе ціхенька Стэпачка, павярнулася і ўжо зусім з лёгкаю душою пасунулася ў Ельнік, знаёмы некалі да кожнай сцежачкі і раўка, за якім адразу ж дарога з Альхоўкі ўпіралася ў гравійку.
Ехала з Альхоўкі ў прыўзнятым, ледзь не святочным настроі, а дома чамусьці неўпрыкмет развеяўся той настрой, апаў,— і замаркоцілася, зажурылася Стэпачка. Але, але, усё яшчэ Стэпачка, а не цётка Стэфа, хоць і вярнулася ва ўжо звыклы для яе гарадскі побыт. І ўжо во трэці дзень штосьці яна нэндзіцца, усё нечага душа ў яе баліць, як ніколі не балела, здаецца. Учора цалюткі дзень праляжала, як калода гнілая. Дзяцей не турбавала. Ды каб і хацела, дык няма каго турбаваць. Толя ў рэйсе, Іра ў нейкую камандзіроўку паехала, а Людачка... А Людачка — хітрая ліса. Адчула, што з бабуляй яе нешта не тое, і не чапае, не назаляе. Зрэшты, мо Людачцы і не да бабулі — экзамены ж ва ўнучкі. Учора, як і бабуля, цалюткі дзень праляжала з кніжкаю. То на балконе, на раскладанцы, у купальнічку, то, як ужо няма сцерпу на сонцы пячыся, на тахце ў пакоі. І за ўвесь дзень, лічы, да бабулі — ні словам. Ну, а калі так, дык і бабуля да яе — таксама. Значыць, занятая дзеўчынёха, цяпер ёй не да бабуліных споведаў-казак. Затое ў яе, у Стэпачкі, якраз той настрой, што, здавалася б, спавядалася б і спавядалася б, усе б тыя Людаччыны цэўкі нагаварыла.
На памяць сваю яна не жаліцца. Не ў дакор цяперашнім маладым, бяспамятным. Толю во ўзяць ці Іру яго. Вечна скардзяцца: ат, галава мая дурная, памяць зусім адсохла, гэта ж забылася, што трэба было... Вечна забываюцца. Калі не адно, дык другое. Яна спачатку дык і не верыла, думала, прыдурваюцца. От проста не зрабіў ці не зрабіла, а пасля, каб апраўдацца, памяць сваю нібы адсохлую клянуць. А пасля пабачыла: праўду кажуць, нейкая дзіравая ў іх памяць. Яна, бывала, пачне што ўспамінаць з таго, што пасля вайны ўжо было, калі і Толя ладнаваты ўжо быў, бачыў тое і чуў не адзін раз,— дык яна расказвае, а ёй здзіўляецца: «Няўжо, мама, і праўда так было?» Яна пачне дакараць: а ці ж ты сам не помніш? Ці ж не ты гэта прыбег надвячоркам, ужо шарэла, я чысціла бульбу ля грубачкі, а ты прыбег у хату і кажаш, што Ляксандра Шавейку бык пакаціў? А ён, блазнота, аднекваецца: «Не, мама, не помню, хоць забі!» Як жа ты не помніш, калі сам мне расказваў? — яна ўжо ці не зазлуе. «А от цяпер не помню,— рагоча Толік,— і здзіўляюся, што ты помніш нават, калі я табе расказваў, што ты тады якраз бульбу чысціла і што шарэла ўжо». А яна з яго, блазноты, падзівіцца: а чаму ж ёй таго і не помніць? Ці ж яна з розуму выйшла? Ці ж ёй памяць адабрала?
Памяць у яе, дзякаваць богу, не адсохла. Памятае і тое, што даўно было і што нядаўна, год назад ці два. Людачка цэўкі свае запісвае, кажа, на памяць, а яна, Стэпачка, і без таго запісу добранька помніць, што кожны раз унучцы апавядала.
Першы раз Людачка папрасіла расказаць, як яна, бабуля, малая была. Раскажы, кажа, бабуля, пра сябе малую, што ты рабіла, з кім гуляла, якія гульні былі тады, што адзявала... Яна адмахвалася: няма чаго апавядаць, дзіцятка, не было тады ні ў што апрануцца, ні ў што гуляць, і гуляць не было калі... А Людачка сваё: «Не, ты, бабуля, расказвай, ты расказвай, а я магнітафон уключу, хай ён круціцца, а ты расказвай, нават у той бок не глядзі, калі баішся...» Яна засмяялася: чаго ж мне яго баяцца, быццам я дурная такая, не ведаю, што такое магнітафон, хай круціцца, калі табе так хочацца, а от што расказаць табе, дык і не ведаю. Аднеквалася, але ж пасля і разгаварылася — цэлы вечар з Людачкай дудукаліся. Яна, Стэпачка, гаварыла, а Людачка, як чаго не разумела, перапытвала і усе на тую сваю цэўку запісвала. Усё чысцютка запісала. Яны пасля слухалі і рагаталі абедзве, і Толік з Іраю слухалі, і таксама рагаталі. Яна ж памятае, слова ў слова памятае ўсё з таго, хоць аповяд яе і бязладны быў. Яна ж увесь час, як кабыла наравістая, з баразны ў баразну пераскоквала. І Людачка сваімі пытаннямі яе ўвесь час збівала з тропу. А ўсё роўна! Каб нават і не запісала Людачка нічога на свой магнітафон, дык яна, Стэпачка, магла б тое паўтарыць слова ў слова, як са скрыначкі...
«Адкуль жа я ведаю, унучачка, як я нарадзілася? Гэтага ніхто з нас не ведае. Мама казала, што радзіла ў полі мяне. Казала: «Лічы, што ў полі, і добра, што тое поле адразу за гумном было, то дапаўзла з бацькавай падмогай рачком у хату...» І я ўжо ў хаце голас падала. Мама казала, ужо сцюдзёна было, перад самымі пакровамі, а пакровы ж — чатырнаццатага кастрычніка па цяперашнім часе. У полі пуста было ўжо, на далейшых шнурах тата ўжо і пераараў бульбу, а гэтыя гоні, за гумном, пакідаў на пазнейшы час, напаследак. От і пайшоў пераворваць. А мама — за ім, бульбу выараную збіраць за плугам. А гнуцца ёй ужо няможна было, мною яна хадзіла апошнія дні. Тата, мама казала, гнаў яе дамоў, а яна горбілася ўсё ўслед за ім і горбілася. Ну, і абсунулася ў баразну, а тата не адразу ўгледзеў, яна без таты на чацвярэньках пагрэблася з загумення да хаты, пасля ўжо тата падбег... Ну, і, кажу ж, у хаце я голас падала, а не ў халоднай баразне...» — «А колькі ты важыла?» — «А бо, унучачка, хто тады важыў каго! Ці ж гэта ў бальніцы? Тата, каня не выпрагшы, збегаў па бабку Маланку, ад нас непадалёчка жыла, яна пупок мне перавязала, у пялёнку ўкруціла, маму да ладу прывяла, а пасля мяне да маміных грудзей прылажыла, ну, я і пачала смактаць... Мама казала: «Малання пастаяла, паглядзела, як я смакчу, і сказала: жыць будзе, дзеўка крэпкая, гадуйцеся на здароўечка, а на хрэсьбіны прыйду, калі нават не паклічаце...» — «І праўду сказала, здаровая ты дзеўка была?» — «А дзякаваць богу, кнігаўка, ніякай трасцай, здаецца, не хварэла. І як малой была, і пасля...» — «А шмат у вас дзяцей было?» — «У мамы з татам? А сямёра, кнігаўка. Я шостай была. Пасля мяне яшчэ брат быў, Кастусь. Гэта жывыя каторыя. А чацвёра памерлі. Тады ж, унучачка, мерлі дзеткі, як мухі тыя, не раўнуючы. Ці ж тых дактароў хто ведаў? Захварэе дзіцятка, дык бабка якая пашэпча, вады дасць, ну, яшчэ, можа, націранне якое зробяць, а ці трэба тое націранне, ці не трэба, хто ж ведае? Паправіцца дзіцятка — то і добра, а не паправіцца, дык — бог даў, бог узяў, пахаваюць — і як не было. Каторае хрышчонае было, дык крыжык паставяць, а як ахрысціць не паспелі, дык і без крыжыка, так пахаваюць, быццам сабачанятка якое, а не дзіцятка... Ага, дык нас сямёра ў мамы з татам было. Паўлюк, брат, самы старэйшы, потым Аксеня, за ёю Іван, за Іванам была Волька, за ёю Пятрусь, пасля я, шостая, і сёмы, казала ўжо, Кастусь. Мама з татам і добра жылі, і блага. Як тата мамінага бога не чапаў, дык — добра, а як толькі зачэпіць, дык гвалт, сварка ў хаце, праклёны розныя. Тата наш ужо і тады ў бога не верыў. Тата вясёлы быў, высокі такі, кучаравы. Я помню яго, як яму ўжо за сорак было, а малады, казалі, ён надта прыгожы быў. Рабіць усё ўмеў. Чысцютка ўсё! А найперш — на гармоніку іграць, нават сам сабе рабіў тыя гармонікі, пчол разводзіў, садоўнік быў, галубоў трымаў. Помню, пад усімі стрэшкамі і застрэшкамі кашы-гнёзды віселі. Як пачнуць, бывала, буркатаць, дык спаць не дадуць. А непісьменны быў. А мама, наадварот, пісаць і чытаць умела. Яе паповы дочкі трохі навучылі — яна ім услугоўвала. І надта ў бога веруючая была. З царквы так бы і не вылазіла. А тата смяяўся і з бога, і з мамінай веры. Мама ж мне, ужо як я падрасла, як жаць разам хадзілі, расказвала, як яны з татам пажаніліся. Поп не любіў тату, яшчэ хлопцам неўзлюбіў, бязбожнікам называў. Дык як прыйшла пара жаніцца яму, поп вянчаць не хацеў. Мама казала, прымусіў тату трыццаць паклонаў у царкве адбіць. Толькі тады павянчаў. Тата згадзіўся, адбіў тыя паклоны, а — не перамяніўся. Я ж колькі разоў на свае вочы бачыла. Ранічкаю мама прахопіцца і хутчэй наўколенцы перад абразамі. Моліцца і жагнаецца, моліцца і жагнаецца, паклоны б'е, аж лобам аб падлогу. А тата сядзіць на ложку, звесіўшы долу босыя ногі, і хвігі абразам паказвае. І нас, малых, падвучваў: мяне, Кастуся. Мама моліцца, а ён возьме Кастуся на калені і падначвае: дай, сынок, таму барадатаму дурню хвічку, дай, не бойся, пад самы нос, пад самую яго глюгу... А мама ўсхопіцца, пачне сварыцца з татам, клясці яго: «Гэта ж у мяне праз цябе шчасця няма, гэта ж ты вінаваты, што ў людцаў ніўка ўрадзіла, а ў цябе, нехрысця, град усё пахрабустаў...» Тата маўчыць, пасміхаецца сам сабе, а то не стрывае, таксама ўзгарыцца і пачне крычаць: «Ну, мне бог не даў, дык чаму ж табе не дае?» А мама — на яго: «Даў бы, каб не ты, ірад...» «А мы, малыя, гледзячы на іх сварку, плачам, румзаем...» — «А што вы елі, бабуля? Яда якая тады была? Як і цяпер?» — «Дзе ты бачыла, кнігаўка! Хацела ты чаго... Капусту квашаную елі. Кожан дзень, лічы. То вараную, з салам, ну, як цяпер кажуць — шчы кіслыя, то сырую капусту з бульбай у мундзірах. Сырую капусту часам, каб смачней было, таксама салам запраўлялі. Калі малако было, як кароўкі не запушчаны, дык малако з бульбай. Вечарам часцей за ўсё — малако з бульбай, ці кіслае, ці салодкае. Альбо — зацірку варылі. Ну, крупнікі яшчэ розныя — з ячнымі крупамі, з грэцкімі. Булён варылі — з гарохам, з бобам, з фасоляй. У нядзельку, калі не пост, мама бліны пякла і мачанку рабіла ці яечню-баўтуху, а на абед —