Хто з людцаў,
што вераць у Бога
i маюць розум,
застаўся б, як рэч,
абыякавым i безуважным,
гледзячы на такую
Божую кару?!
Хто з дабрадзеяў,
што зычаць дабра айчыне,
не мусіў бы плакаць,
бачачы многіх князёў вялікіх,
многіх паноў знакамітых,
многіх мужчынаў дужых,
гожых жанчынаў
ды беспавінных дзетак,
што ўпалі
у яму няпамяці;
бачачы здатны,
яшчэ нядаўна вучоны,
яшчэ нядаўна свядомы
народ свой рускі,
што адцураецца ад сваёй,
слаўнай спрадвеку,
мовы?!.
Хіба не кара Божая —
лад,
што ўсталяваўся
у нас у доме?!
А тое, што мудрасць,
якая свяцілася ў Божым слове
i ясным для разумення
рабіла слова
i, як прыроджаная, была
уласціва людзям,
ад ix адступілася,
а прыйшла
на месца яе галеча,—
хіба не кара?!
I тое,
што ўжо некаторыя
грэбуюць граматаю сваёю
i пагарджаюць пісьмом сваім,
быццам яно
Божага слова не варта,—
не кара?!.
А, зрэшты,
што можа паганейшым быць,
што — горшым,
калі i тыя,
што называюцца вучыцялямі,
што наймяноўваюцца
святарамі,
меней за ўсё
у ім разумеюць,
меней за ўсё ў ім умеюць,
i самі
не практыкуюцца ў ім,
i школы,
дзе навучалі б яму,
не маюць.
Затое да польскага
ці да якога
другога пісьма,
з прычыны
гэткай галечы,
усцяж
наварочваюцца бессаромна
i наварочваюць,
ад свайго адварочваючы,
дзяцей.
Узяў бы
я з радасцю сёння
з вялікага мноства
славянаў знаных
сабе ў абаронцы
i справе ў сведкі,
не клічучы многіх,
калі б жывыя былі цяпер,
адно — Іаана
альбо Грыгора,
якія не толькі ў сваёй,
але ў розных мовах,
дзякуючы вялікай
сваёй навуцы
i адмысловаму красамоўству,
займелі найменне
залатавустаў.
Былі б яны —
мусілі б, сапраўды,
уразіцца i сумецца,
бачачы,
як змарнела
i заняпала ў патомках
праўда,
якая была красой
i аздобай народа,
і як патомкі,
забыўшы,
што трэба
дбаць аб ратунку,
губяць,
што прашчуры шанавалі,
i з гэтым
губяцца самі.
A паглядзелі б,
які гэта быў сумленны,
годны,
разумны,
здатны,
спрыязнены з мудрасцю,
кемлівы ў справе,
знаходлівы ў словах
народ!..
За гэта
колькі разоў хвалілі
яго вучоныя людзі
другіх народаў,
колькі разоў пераймалі
яго здабыткі
i мусілі самі
ў яго вучыцца.
Хоць бы пісьмо сваё —
a менавіта
чатыры евангеллі
i «Апостала»,
што былі
выкладзены па-славянску,
можа,
за тысячу год дагэтуль
i ўсюды
чытаюцца ў цэрквах:
у сербскіх,
маскоўскіх,
валоскіх,
балгарскіх,
харвацкіх
ды некаторых іншых,—
у нас шанавалі.
Папраўдзе,
хто ўмеў бы
i хто захацеў бы
той выклад
сваімі вачамі
убачыць,
сваімі вуснамі прачытаць,
напэўна,
пазнаў бы адразу,
што пішацца там,
i, пазнаўшы,
прыняў як сваё
i свайго трымаўся б.
Той муж,
славянін наш мілы,
як іншыя — на лаціну,
ператлумачыў на мову
славянскую нашу
з грэцкай
апостальскія пісьмёны,
ды так удала,
быццам сваё напісаў,
i няпроста
таму, хто чытае,
даўмецца,
якою —
славянскай ці грэцкаю мовай
ён лепей валодаў.
Калі б нават больш ніякіх
знакаў не засталося
з тых чынных,
мінулых даўно, часін,
усё роўна
i гэтага дастаткова,
каб утрываліцца ў думцы,
што люд славянскі,
з якім так спрыроднена
нашая Русь,
i кемлівы быў,
i дасціпны:
i простасць
яго не спрашчала,
i сціпласць
яго не звужала,
i шчырасць
не паніжала.
I пісьмы свае, прынамсі,
тады папярэднікі нашы
чытаць умелі,
i словы напісаныя вымаўлялі
з розумам,
а не бяздумна.