- Стойце дзе стаіце! Усе! Толькі допытам можна дазнацца праўды! -спыніў варожы настрой камісар. - Хто ваўчуга? Цыганка гэтая? - падказаў ён Даруце.
- Расліна! Яе на поўдні ваўчугай называюць.
- Добра, - уздыхнуў ён з палёгкай. - Князёўна, прашу вас, не трэба перашкаджаць допыту, - папрасіў ён Даруту, каб рэйтары зразумелі, з кім маюць справу. - Жанчына, дзе твая хворая маці?
- Маці ў табары.
- А дзе стаіць твой табар?
- Цяпер?
- Так.
- Калі вашыя не пагналі, дык пад Бабруйскам.
- А як ты дакажаш, што маці твая хворая і менавіта гэтая… смярдзючая расліна. ёй патрабуецца?
- Калі яшчэ жывая, сама пацвердзіць.
- Ты хочаш сказаць, што мы павінны ехаць да тваёй маці, каб дазнацца праўды?
- А як іначай?..
- Жанчына, калі б ты не ўцякала, мы б адпусцілі цябе. Але ўцякаюць зазвычай злодзеі.
- І тыя, хто палохаецца. Я ж кажу, што наляцелі на мяне знянацку, як каршукі. Хто б не спалохаўся?
Даруце шкада было пакідаць недзе тут нож аднарога, якім яна выбіла пісталет з рук рэйтара, ды і цыганкі было шкада, але яна зрабіла і так зашмат. Злосная стома гэтага дня штурхала хутчэй вярнуцца ў замчышча. Яна ведала, што некалі нож сам вернецца да яе.
- Магу паверыць. Але па ваенным часе верыць нельга нікому. - Ра-ман бачыў, што Дарута збіраецца павярнуць каня, і вырашыў пакінуць ліхашчасную цыганку рэйтарам.
Цыганка не знайшла, што адказаць, але ейныя вочы ўспыхнулі за-дзірыстай нянавісцю болей красамоўна, чым любыя словы.
Голас цыганкі ўвесь час як быццам нешта нагадваў Даруце, але начулася яна тых цыганскіх галасоў у дзяцінстве - не пералічыць. І ўсё ж такі… Дарута прытрымала каня. Упартае маўчанне і задзірысты выклік маладой цыганкі былі несумненна і адназначна знаёмыя. "Няўжо Аза? Аза… Аза… Аза… - раптоўна запульсавала радасная думка, хаця абставіны зусім не адпавядалі радасці. -Вось як мы сустрэліся з табой, Аза! Што ж я магу зрабіць для цябе?"
- Пан камісар! Я сведчу, што трава, якую паказала цыганка, насамрэч лекавая. І рэдкая ў нашых мясцінах. Я ведаю толькі адно месца, дзе яна расце тут. Гэта…
- Чакайце! - адзін з рэйтараў імгненна апынуўся каля Рамана з Дарутай. - Гэта нічога не будзе сведчыць, бо цыганка пачуе і толькі пацвердзіць тое месца, дзе брала траву. Трымайце цыганку, а мы ад’едзем, каб яна не пачула, што скажа гэтая…
- Князёўна, - падказаў Раман. - Так, мы крыху ад’едзем, каб не было сумненняў, і пачуем ад князёўны пра тое месца, дзе расце смярдзючая трава, - паведаміў ён усім. - Пасля няхай ужо вядзе нас цыганка туды, дзе брала траву. Калі месца, названае князёўнай, і тое, што акажа цыганка, супадуць, будзем лічыць, што яна казала праўду.
- Ды тут недалёка! - абрадвалася цыганка.
Азе, а гэта сапраўды была яна, звязалі рукі і пасадзілі на каня паперадзе аднаго з рэйтараў. Атрад маскавітаў і княжыя людзі, якія не збіраліся ў такіх абставінах пакідаць Даруту, паскакалі ў напрамку, што паказвала Аза. Спыніліся на поплаве каля Бярэзіны за слабадой, дзе месцілася царскае войска. Цяпер было зразумела, што цыганка наўрад ці магла пазбегнуць тут сустрэчы з масквітамі.
Неўзабаве камандзір атрада рэйтараў вымушаны быў пацвердзіць, што месца зарасцяў казлінніка, да якога прывяла цыганка, супадае з паве-дамленым князёўнай.
- Можна перамовіцца з вамі, князёўна, - раптам звярнуўся ён да Даруты.
- Слухаю.
- Гэта адзіна між намі.
- Добра.
Крыху ад’ехалі.
- Выбачайце, князёўна, але я не веру іхняму племені. Яшчэ адзін момант застаецца. Скажыце, калі ласка, ад якой хваробы ўжываюць гэтую траву?
- Шмат ад чаго.
- А хаця б нешта можаце назваць?
- Дапамагае пры крывацячэннях, лекуе ныркі ад камянёў. Ад сутаргаў. А што вас турбуе? Я ведаю травы, магу дапамагчы вам.
- О не! Я здаровы. Запытаюся ў цыганкі, на што хварэе ейная маці.
Калі Дарута і рэйтар вярнуліся да ўсіх, камісар паведаміў ім вынік
свайго даследвання.
- Так, падобна, што праўду казала жанчына, - зазначыў ён, параўноўва-ючы карані і сцяблінкі травы з засохлымі на іх познімі кветкамі, што знай-шліся ў цыганкі, з зарасцямі казлінніка на лугавіне. - Жанчына паказала нават ямкі, дзе капала карані. Думаю, што варта адпусціць яе з мірам.
- Чакайце! Скажы, мілая, на што хварэе твая маці? - звярнуўся рэйтар да цыганкі.
- Яна сцякае крывёй, - у вачах Азы бліснулі слёзы.
Рэйтар уздыхнуў.
- Разбірайцеся далей з цыганкай як лічыце патрэбным, - звярнуўся ён да камісара, - а мы тут і так шмат часу страцілі. Атрад! Слухай маю каманду! Вяртаемся ў ратны стан! - загадаў ён.
- Жанчына, ты вольная ісці да сваёй маці! - прамовіў камісар. - Хто-небудзь, развяжыце ёй рукі!
Аза, як толькі развязалі ёй рукі, імгненна выцягнула з нетраў сваіх спадніц нож аднарога.