Памяць у яго была выключная. Нават дні, калі адбываліся тыя ці іншыя здарэнні, Канстанцін Міхайлавіч называў без памылкі, быццам справа дзеялася ўчора. «Было гэта, да прыкладу, гаварыў ён, — у пятніцу на чыстым тыдні…» Потым успаміналася якая-небудзь прыкмета — вучэнне ў школе ці ў семінарыі, і такім чынам устанаўліваўся год.
Расказваючы што-небудзь паўторна, перад новымі слухачамі, Канстанцін Міхайлавіч быў дакладны і ў падрабязнасцях і нават у слоўным выражэнні. Вось чаму асобныя радкі гэтых запісаў блізкія да вядомай аўтабіяграфіі і некаторых іншых апублікаваных матэрыялаў са спадчыны пісьменніка.
Не ўсе даты, што сустракаюцца тут (напрыклад, дзень выхаду з астрога ў 1911 годзе, паездка ў Вільню і іншыя), супадаюць з прынятымі ў літаратуразнаўстве нават на падставе ранейшых выказванняў самога Якуба Коласа.
— Як там дзе напісана, — звычайна гаварыў ён пры спробах удакладніць даты, — я не ведаю. Слухай, што кажу, і гэта будзе дакладна.
Спрачацца не выпадала, дый аднойчы я быў належным чынам пакараны за недавер’е да яго бясхібнай здольнасці ўзнаўляць падзеі ў такой непасрэднай свежасці, нібы яны адбываліся не пазней як напярэдадні.
Няхай тут раскажацца пра тое, наколькі моцная і ўчэпістая захавалася памяць Канстанціна Міхайлавіча ўжо ў вельмі паважным веку.
27 кастрычніка 1951 года, як сцвярджае дата пад аўтографам чатырохрадкоўя «Маім рэдактарам Максіму і Пятру (Лужаніну і Глебку)», напісанага ў духу свабоднага жарту і праз гэта яшчэ не апублікаванага, я пераглядаў, седзячы ў кабінеце Канстанціна Міхайлавіча, рукапіс першага тома яго Збору твораў.
Хутка павінен быў прыйсці Глебка, тытульны рэдактар гэтага тома, каб разам звесці ў адзін паасобнік усе праўкі і зверыць розначытанні.
Мінула з паўгадзіны звыш умоўленага часу. Вельмі акуратны ў дапільноўванні тэрмінаў, — Колас не дазваляў сабе не толькі пазніцца, а заўсёды прыязджаў за добрыя паўгадзіны да пачатку сходаў ці проста таварыскіх сустрэч, — Канстанцін Міхайлавіч пачаў выказваць адзнакі нецярплівасці: маўчаў, пакашліваў, браў і адкладаў свежую газету. Нарэшце пазваніў у Інстытут мовы. Глебкі на месцы не было.
— Мусіць, выйшаў ужо. Пайду насустрач, можа, спаткаю. I час хутчэй пройдзе.
— Дык лепей я выйду, дзядзька Якуб.
— Не, сядзі, працуй.
Праз некаторы час ён вярнуўся адзін.
— Наш Пятро збіраецца, як шляхцянка ў касцёл. Ксёндз казань канчае, а яна яшчэ ўсіх аплікоў не пазашпіляла. Наогул натура ў яго спакойная. Не любіць спяшацца. І спіць добра. Аднойчы, яшчэ ў вайну, я прыйшоў да яго ў гасцініцу «Якар». Дзяжурная кажа: «Дома, спіць». Дык я цэлую гадзіну барабаніў у дзверы. Даў бог чалавеку сон — каб кожнаму з нас! Таму ён, відаць, і рахманы такі, лагодны. Ведама, добра выспаўшыся… — Канстанцін Міхайлавіч змаўкае, мусіць, думае пра іншае. — I з самымі рознымі людзьмі дружыць… З сваім цёзкам, дый са мною таксама. Праз сваю ціхманасць, мусіць, і непрыемнасцей не меў, як яго сябры з «Узвышша», а пазней і многія іншыя. Кузьма Чорны казаў мне, што правёў з ім некалькі дзён запар, перад самай бядою. А Пятра ліха абмінула. Відаць, не да кожнага благое прыстае.
Не ўпадабаўшы, чаму адказваю не адразу, вядзе размову далей:
— От і дружу з ім, і хінуся — з сэрцам і розумам чалавек. А часамі падумаю пра яго — быццам на аркуш белай паперы гляджу… Што за дзіва?
Пад вусамі прабегла няўлоўная ўсмешка. Канстанцін Міхайлавіч сеў за стол і падсунуў да сябе паперу.
— От зараз я ўсыплю вам абодвум, — сказаў ён, пачынаючы нешта накідваць алоўкам.
Потым перабяліў напісанае на двух аркушыках і адсунуў убок.
— Гэта вы з Пятром атрымаеце, калі скончым рэдагаваць. Раней не дам, каб не ўгнявіць рэдактароў сваіх. А цяпер вось аб чым пагаворым. Відаць, вы патураеце мне. Прапускаеце ў друк тое, ад чаго можна і ўстрымацца. Мы ж складаем крыху пашыранае выданне, не акадэмічнае. Дык навошта пхнуць сюды абы-што. Ну, палепшу я радок ці два, гэта ж справы не ратуе. Сырызна застаецца сырызнай, мова нячыстая, верш недасканалы. Вось я тут адлажыў каля дзесятка вершаў. Іх можна смела забыць і пакласці ў спрат.
Выслухаўшы мае пярэчанні, заўважыў:
— Можа ты і праўду кажаш, але разважаеш, як даследчык, а не чытач. Можна, вядома, даць гэтыя рэчы, каб меркаваць па іх і аб стане мовы, аб біяграфіі аўтара, яго настроі і тагачасным узроўні. Але ці даволі гэтага? Як апраўдаць з’яўленне ў друку сёння вучнёўскіх вершаў саракагадовай даўнасці? У мяне такой пэўнасці няма.
Я запытаўся, як быць з такімі кнігамі, як «Песні-жáльбы» і «Казкі жыцця». Ад скарачэння асобных рэчаў яны могуць прайграць у цэльнасці. Як апускаць вершы, калі яны ўжо ўмацаваліся ў змесце папярэдніх выданняў і ў памяці некалькіх пакаленняў чытачоў? Ці не перагародзіць такая аўтарская рэдакцыя дарогі шэрагу твораў у далейшыя кнігі?