», « la fumeri sigari », « la drinkeri liquori », e. c. On vidas, ke tala sintaxo (Slavatra) esus
adminime stranjera, e (precipue) ne klara, pro ke ol apud-pozos la vorti sen indikar lia relato.
Or logike la relato inter substantivo e lua komplemento devas esar expresata da prepoziciono,
e « la atakanto la religio » o « la amanto Deo » ne esas plu permisata kam « la atako la religio
» o « la amo Deo », vice « la atako di la religio » o « la amo di Deo », o « la amo a Deo » (13).
139. — Preferez, kande to esas posibla, la formo aktiva al formo pasiva, kom plu kurta, plu
vivanta e plu konforma al nuna marcho di nia lingui. Dicez do : « On (o : ni) sequis la voyo,
acensis la kolino, vizitis la kastelo, ed admiris la bela panoramo, quan on vidas del
somito » (14), prefere kam per la formo pasiva : « La voyo sequesis, la kolino acensesis, la
kastelo vizitesis, e la panoramo admiresis, qua videsas del somito. »
140. — Pri la sintezala formi atencez ico : se li esas plu kurta e konciza, li riskas divenar
kelkafoye obskura. Exemple : « por bone praktikeblesar » certe prizentas a multi kelka
obskureso. L'ideo esas nekontesteble plu klara en : « por esar bone praktikebla ». Evitez
generale soldar la verbo esar a vorti ja derivita o kompozita. Se on abreviis amatesar en
amesar, to ne esas por admisar tal formi kam ameblesar o amindesar. Same esas preferinda
dicar : divenar amoza, divenar mizeroza, kam amozeskar, mizerozeskar.
(1) France : il disait qu'il écrivait.
(2) France : je pensais qu'il était ici.
(3) France : je pensais qu'il serait ici.
(4) France : je crains qu'il ne vienne.
(5) France : je crains qu'il ne vienne pas.
(6) France : je doute qu'il vienne.
(7) France : je croyais qu'il viendrait.
(8) La du lasta alinei esas absolute la vortopa tradukuro di « Grammaire Complète », p.
47, § 105.
(9) Ni dicas, ke en Ido la modi indikativa, volitiva o kondicionala remplasas logike la
subjuntivo di altra lingui, pro la motivi sequanta :
Se la fakto o ideo prizentesas kom certa, l'indikativo devas uzesar, pro ke lu esas
atribuita a la certeso; se la fakto, ideo prizentesas kom kondicionala, kom dependanta
de eventualajo, de supozo ne prizentata kom certa (komparez : se il venus a se il venos),
88
la kondicionalo devas uzesar, pro ke lu esas atribuita al eventualaji, al idei
kondicionala.
Se la fakto o ideo prizentesas kom implikanta volo, deziro, skopo vizata, la volitivo esas
uzenda, pro ke lu esas atribuita al indiko dil kozi vizata, imperata, irgamaniere volata.
Ma qua fakto o ideo ne apartenas (en la modi personala) al tri supera domeni? Pro quo
do ni havus quaresma modo personala (subjuntivo), logike e bone expresata dal tri
enuncita, quin Ido posedas? Quale ni povus logike e praktikale konstitucar lua propra
domeno? Kande on vidas quante nia lingui intermixas sua indikativo e sua subjuntivo,
quante li deskonkordas pri ta punto, quante la sama linguo posedas subtilaji, kontredici
e mem stultaji, por distingar od intrikar la du domeni, on benedikas Ido ne mem probir
havar subjuntivo apud la tri altra modi personala.
(10) Hike valoras anke la principo fekunda, quan me donis del komenco di Ido : ne
tradukez segun la vorti, ma segun l'idei (expresenda). Ol liberigas de mil heziti ed erori
sugestata da nia lingui qui inspiras ico a Petrus, ma ito a Paulus, e triesma kozo a
Stefanus, segun sua kustumi.
(11) Exemple : si j'étais F., se io fossi I. = se me esus.
(12) Justifikar tal exempli per alegar plu o min multa vorti tacita, to esas pruvar ne
direte lo jus dicita. Kad on bezonas alegar frazo-parto tacita por justifikar la uzo di la
cetera modi? E kad esas certa, ke la lektanto od audanto divinos ta vorti tacita, e
konseque trovos la justa senco inter pluri posibla? Ka ne esas plu sekura agar pri la
volitivo quale pri l' indikativo e la kondicionalo : ne lasar ulo divinenda?
(13) Segun Progreso, VII, p. 159.
(14) « Exercaro », lasta frazo dil exerco XXVI.
89
Duesma parto : Vortifado
Elementi di vorto.
Vorto povas konsistar ek diversa elementi, quale bofratino, exemple, en qua on dicernas :
1e radiko : frat,
2e dezinenco (gramatikal finalo) : o,
3e afixi, inter qui prefixo : bo, sufixo : in.
Ni nomizas radiko la elemento nereduktebla, esenca, qua indikas la ideo generala quan
expresas la vorto, hike : frat.
Ni nomizas temato l'ensemblo : radiko + afixi, hike : bofratin.
Ni nomizas * morfemo to omna quo soldesas a radiko por determinar lu : afixi e dezinenci, hike
: bo, in, o (1).
(1) Poka vorti (kompare a la ceteri) konsistas nur ek radiko. Ex. : la prepozicioni, multa
adverbi, konjuncioni, e. c.
Procedi di vortifado.
1e Derivo per dezinenci (substituco di ta ad ica) o nemediata derivo;
2e Derivo per afixi (uzo di prefixo o sufixo) o mediata derivo;
3e Kompozo per plura radiki unionita.
Radiki. — Li esas verbala o nomala (to esas nevariebla). L'unesmi expresas ideo di ago, stando
o relato. La duesmi indikas ento, objekto o qualeso, e konseque povas genitar nur nomi, to esas
substantivi od adjektivi (1). On facile dicernos ta duspeca radiki en la vortolibri per ico, ke nur
l'unesmi genitas verbi. Ex. : laborar, vidar, dormar, esperar, emocar, anxiar, relatar, e. c.
Dezinenci. — La dezinenci (o flexioni) povas indikar nur la speco gramatikala di vorto, to esas
la rolo di ta vorto en la frazo. La dezinenci tote ne influas la senco, la ideo quan la radiko
expresas.
Chanjo di senco povas obtenesar nur per afixi o per kompozo.
90
(1) La qualifiko ne-verbala esas plu justa, nam la du klasi povas egale produktar nomi
(L. COUTURAT).
La maxim multa gramatikisti docas : la nomo o substantivo esas speco di vorto qua
uzesas por nomizar enti o kozi. Ta defino, qua konsideras kom sinonima la termini
nomo o substantivo ne esas konforma a la gramatikal tradiciono. L'ancieni nomizis per
la sama termino « nomo » egale la substantivo e l'adjektivo; li dicernis la nomo-
substantiva, uzata por nomizar la enti o kozi, e la nomo-adjektiva uzata por qualifikar