li.
Reguli di derivado*. Derivado per dezinenci (Nemediata
derivado.)
En la derivado per dezinenci konsilesas departar de la verbo (se lu existas) o de la substantivo
por facar l'adjektivo o la adverbo. Ma to ne esas absolute necesa, nam on povas, departante
senselekte de irga ek ta vorti, ritrovar la ceteri.
On notez lo sequanta :
1e Substantivo nemediate formacita de verbo signifikas nature la ago o la stando expresata da
ta verbo. Ex. : laboro = ago laborar; jaco = ago jacar; langoro = stando langorar; emocar =
stando emocar, sento emocar.
Konsequo. — Inverse on darfas formacar verbo nemediate de substantivo, nur se ta
substantivo expresas ago o stando. Exemple, de paco on darfas formacar la verbo pacar = esar
en paco, pro ke paco esas stando; ma de domo on ne darfas formacar la verbo domar, qua
havus nula senco, domo expresante nek ago, nek stando (1).
2e Adjektivo nemediate formacita de substantivo signifikas : qua esas (-). Ex. : responda letro
= letro qua esas respondo; ruina kastelo = kastelo qua esas ruino; ora vazo = vazo qua esas
oro. (Same pri omna adjektivo di materio.)
Praktikal moyeno. — Por savar kad on darfas uzar adjektivo nemediate formacita de
substantivo, suficas vidar, kad on darfas remplasigar lu per la substantivo en apoziciono :
respondo-letro, ruino-kastelo, oro-vazo.
Konsequi. — On darfas e devas substantivigar adjektivo per la nura chanjo di dezinenco (2).
L'adjektivo tale substantivigita nemediate povas signifikar nur : to quo esas. . (irge quon « to »
reprezentas, ento o kozo) : belo, malado = homo bela, malada; dividendo = nombro dividenda
(3); plano = surfaco plana; parazito = parazita homo, bestio o planto (4).
Kontree, on ne darfas uzar adjektivo nemediate derivita vice genetivo (kazo dil komplemento
posedala, t. e. vice la prepoziciono di) : se gardena urbo ya signifikas gardeno-urbo, gardena
pordo ne povas signifikar pordo di gardeno (ma on darfas dicar : gardenpordo o pordo
gardenala (5).
91
3e Adverbo nemediate formacita de adjektivo signifikas : en maniero (tala) (6) : bele, rapide =
en maniero bela, rapida; noktale (de l'adjektivo noktala) = en maniero noktala (noktale
vestizita = per vesti di nokto) (7).
Inverse, de adverbo darfas venar direte nur adjektivo signifikanta : qua esas talsorta,
talmaniera : frua = qua eventas frue (frua veko, frua legumo); balda = qua eventas balde
(balda respondo); quaza delikto = ago konsiderata quaze delikto (8).
Exemplo di vorto-familio : parolar, parolo, parola (qua esas parolo) : parola promiso; parole
(per parolo) : il promisis parole... Ma tala familii esas rara. Mem importas ne opinionar, ke
irga radiko povas nemediate genitar la quar speci : verbo, substantivo, adjektivo, adverbo per
nura chanjo di la dezinenco.
Precipue, verbo darfas derivesar nemediate de adjektivo nur se la radiko di ta adjektivo esas
verbala. Verbo quale sanar havus nula senco : sano = ento sana, homo sana, ma ne la stando
esar sana o saneso; on do devas dicar : sanesar = esar sana, e sanigar = igar sana.
Pro plu forta motivo, nula verbo darfas venar nemediate de adverbo primitiva o de partikulo
nevariebla, nam evidente la radiko ne esas verbala. Verbi quale fruar, baldar, perar,
circumar, transar, proximar havus nula senco. Inverse adjektivo nemediate formacita de
verbo ne povas havar la senco di participo aktiva o pasiva (altre la sufixi ant, at, e. c., nule
utilesus e ne havus senco). Exemple, instrukta ne povas remplasar instruktanta, o instruktiva
(nek mem instruktala); obedia ne povas, konseque ne darfas remplasar obedianta, obediema,
obediera, e. c.
* Bibliografio. — La precipua verki pri la Derivado esas : L. COUTURAT : Etude sur la
Dérivation dans la Langue internationale, 1907, ma lore ne vendita, 2ma edituro (1910)
e tradukuro : Studio pri la Derivado en Linguo internaciona (Paris che Delagrave). —
Dérivation et composition dans la Langue internationale ( Ido) par L. LEBASNIER,
directeur d'école (Paris, che Chaix, 1912), tre klara broshuro por skolani. — Plura artikli
en Progreso Ni 8 e 10, ed un (pri l'adjektivo substantivigita) en no 38. De ta artikli, ni
furnisas en noti extraktaji suficanta por evitar konsulto di la revuo e precipue por la
maxim multi qui ne havas lu.
(1) Esus kontrea a bona interkompreno, en linguo internaciona, formacar verbi
nemediate de radiki nomala, to esas ne verbala, lasante al komuna raciono la sorgo
trovar la senco. Komparante nur en nia lingui Europana ita ad ica, on konstatas, ke la
relato inter verbo e substantivo esas tre variiva e mem tre kapricoza : en la Franca,
plumer = desplumizar, ma, en la Angla, ol prefere = plumizar. Dum ke plumer, quale ni
dicis, signifikas en la Franca desplumizar, la verbi plomber, dorer signifikas plombizar,
orizar e brouetter = bruetagar, bruetportar. E qua sencon havus bazardar, segun la F.
familiara bazardar? Fine, Sro COUTURAT remarkigis, ke dokumentar signifikus por
Franco dokumentizar, provizar per dokumenti, e por Cheko pruvar per dokumenti
( Progreso, I, 337).
Quon signifikus domar? En la Angla, to house = pozar en domo, sub tekto, en hangaro,
lojigar o shirmar; en la Germana, la verbo hausieren, tote analoga, signifikas. .
kolportar (t. e. irar de domo a domo por ofrar vari). On vidas quala fonto de
92
miskompreni esus tala « facileso » formacar verbi nemediate derivita (de nomala
radiko)! E ni citas la du lingui qui maxime praktikas ta tro « komoda » derivado
( Progreso, IV, 233).
(2) Ta procedo esas naturala en la mento di la homo. Nia lingui formacas nemediate
substantivi de adjektivi : die Heiligen D., all the saints E., tous les saints F., omnes
sancti L. e. c. Ta derivo esas perfekte klara e logikala. Altraparte esas racionala, ke du