simio-kapa, e. c. (1).
4a Prepoziciono kun verbo : en-irar, ek-irar, preter-pasar, ad-portar, ek-pulsar, apud-pozar,
e. c.
5a Prepoziciono, o vorto nombrala, kun adjektivo o substantivo : sub-mara, super-natura,
inter-naciona, du-yara, dek-e-du-yara, dua-dek-yara, un-dia, cent-yara, cent-yaro,
intertempo, sub-grupo, sub-genero.
6a Irga adjektivo (qual., demons., nedefin., posedala) kun radiko igita adjektivo od adverbo :
granda-nombra, blu-okula, gros-kapa, ta-speca, tala-speca; sam-tempa, sam-tempe; ca-
dia, ca-die; ta-kaza, ta-kaze; plur-foya, plur-foye; omna-monata, omna-monate; lua-parte,
lialatere; mea-nome, e. c.
Se l'eufonio postulas o nur konsilas lo, on lasas en l'unesma elemento la vokalo dezinenca,
quan lu havas kom izolita vorto : granda-nombra, longa-hara, omna-monate, lenso-forma,
dormochambro, skribo-tablo, posto-marko, posto-karto, mondo-linguo (2).
Ma, se l'eufonio permisas lo, on omisas la vokalo dezinenca en l'unesma elemento : ciel-blua,
samtempe, plurfoye, aernavo, fervoyo, e. c. (3).
Ordinare on darfas omisar la streketo, quan ni pozis inter la parti dil vorto kompozita. Ma on
uzas lu quik kande on timas, ke la dicerno di la elementi ne facesos sat facile o sat rapide :
mar- aquo, filtr-etamino, kredit-institucuro, posh-horlojo.
Cetere on sempre darfas ne uzar la kompozo e dicar : aquo marala o di maro; institucuro
kreditala o di kredito; etamino por filtrar; postal marko, postal karto, o marko postala,
karto postala, mondal linguo or linguo mondala, e. c.
(1) En la tri unesma klasi la kompozajo komencas per substantivo; en la tri lasta per
vorto altraspeca.
(2) Certe plu fluanta, plu dolca kam : postkarto, postmarko, mondlinguo. Ni ne obliviez,
ke ula sucedi di konsonanti, sen la « bufro » di vokalo, esas facile pronuncebla da
nordani, ma preske ne pronuncebla da sudani.
(3) La kompozaji esas abreviuri. To explikas e justifikas, ke on darfas uzar kom unesma
elemento nur simpla radiko, e ne vorto kompleta, se nur la klareso o l'enfonio ne sufras
de lo.
Nature Ido povas havar kompozado preske tam flexebla e richa kam la Greka. Ma
importas, ke ta kompozado satisfacez justa expreso dil idei e posedez klara
130
komprenebleso, kun pronunco facila ed agreabla eufonio. On do evitez tro longa
kompozaji ed akumulo de konsonanti, o ruda vicinaji. Ex. : blankabrakia, larjafronta,
kurvabeka, blankadenta, laktosuganta, arjentoklova esas nedubeble preferinda kam :
blankbrakia, larjfronta, kurvbeka, blankdenta, laktsuganta, en qui intershokas tro
multa konsonanti sen la bufro di vokalo.
Regulo di analizo o deskompozo.
Se, pos lekto atencoza, vu ne komprenas bone la kompozajo, procedez tale :
Deskompozez lu, se ol apartenas al 1, 2, 3 e 4esma klasi, irante de lua lasta elemento al unesma
: fer-voyo = voyo (ek) fero; vapor-navo = navo (movata per) vaporo; dormo-chambro =
chambro (por) dormo; skribo-tablo = tablo (por) skribo; kap-kuseno = kuseno (por la) kapo;
sabrofrapar = frapar (per) sabro; hers-agar = agar (per) herso; parto-prenar = prenar parto
(en); tipo-skribar = skribar (per) tipo; — ciel-blua = blua (quale) la cielo; graco-plena = plena
(de la) graco; lenso-forma = qua havas la formo di lenso, simio-kapa = qua havas kapo di
simio (1); — en-irar = irar en, ek-irar = irar ek, preter-pasar = pasar preter, ad-portar =
portar ad, ek-pulsar = pulsar ek.
La motivo dil supera regulo e di tala iro, por la deskompozo di ta 4 klasi de kompozaji esas ke,
en li, la elemento determinata esas sempre la lasta, ed olua senco determinesas dal unesma
elemento. En dormo-chambro, chambro determinesas da dormo; en simio-kapa, kapa
determinesas da simio.
Ma por la 5 e 6esma klasi de kompozaji, sequez l'ordino di la elementi quan vu trovas lektante
li. Cetere maxim ofte ta ordino korespondas ad olta quan li havas en multi de nia lingui, e pro
to on komprenas li ordinare per simpla lekto. Ex. : sub-mara = qua esas sub maro, super-
natura = qua esas super la naturo, inter-naciona = qua esas inter nacioni; un-dia = qua evas
(od evis) un dio, cent-yara = qua evas (od evis) cent yari (2); ca-dia = di cadio, omnadia (3) =
di omna dio, taspeca = di ta speco, talaspeca = di tala speco, samtempa = di sama tempo (4),
grandanombra = di granda nombro, qua prizentas granda nombro, blu-okula = qua havas
blua okuli, groskapa = qua havas grosa kapo (5).
Praktike memorez, ke on deskompozas komencante per la fino, se la kompozajo unionas
substantivo ad altro (1, 2, 3esma klasi) o prepoziciono a verbo (4esma klaso).
Altrakaze on sequas l'ordino di la elementi (5. e 6esma klasi).
La relato inter la elementi dil kompozajo esas tacata : quale en ciel-blua, por en dormo-
chambro, per en sabro-frapar; ma, quale on vidis supere, la spirito trovas lu facile.
En ula kazi, la relato esas la liganta konjunciono e. Ex. : sekretario-kasisto = sekretario e
kasisto; kapitano-instruktero = kapitano e instruktero.
(1) Komparez lenso-forma a F. pisciforme, lentiforme, e. c.
(2) Cent yari = yarcento, quale dek yari = yardeko.
131
« Centyaro ne povas esar sinonima di yarcento; ol esas la substantivo di centyara = qua havas
centyari e konseque tradukas F. centenaire (sive homo, sive altra ento, ex. querko). Se on volas
indikar ne ambigue qua speco di ento, on devas simple nomar ol : centyara homo, centyara
querko. Evidente (remarko generala e tre importanta) on ne povas postular, ke kompozita vorto
expresez omno; e se kompozajo ne suficas por
expresar la penso, on ne uzez ol. Nultempe on esas obligata uzar kompozita vorto! ( Progr. , VII,
496.) Ma sempre la helpolinguo devas expresar klare ed exakte la penso. Se ol ne povus lo, ol
esus refuzenda e forjetenda, nam ol adportus al mondo, ne solvuro, ma vera mistifiko.