(3) « On devas dicar omnadia, ne omnadiala : nam quo esas omnadio? Nula dio! ( Progr. , VII,
497.)
(4) « Existas nula nekonsequo inter samtempa e samtempano : du eventi esas samtempa, ne
samtempana, pro ke li eventas samtempe (en la sama tempo). — On devas analizar direte la
kompozita vorti per la simpla komuna raciono, e ne serchar reguli subtila e neutila, qui nur
komplikus ed obskurigus kozi simpla e klara per su. » ( Progreso, VII, 497.)
« On ne povas dicar, ke la derivado en Ido dependas de la speco (gramatikala) di la radiko, nam
kontree, ni emendis ica defekto di Esp. : la derivado dependas nur de la senco di la radiko.
Omna subtila reguli propozita por ico semblas tote neutila. Esas anke nejusta asertar, ke por
komprenar vorto derivita de « radiko kompozita » on devas serchar la senco di ca « radiko » :
nam ofte ca « radiko » havas nula senco.
Exemple samtempano havas tote klara senco, dum ke samtemp havas nula senco : nam quo
esas samtempo? Nula speco di tempo! ( Progreso, VII, 497.)
(5) Blu-okula, long-hara, gros-kapa e. c. memorigas tre justa remarkigo en Progreso, VII, p. 496
: « En tala kompozaji on ne povas parolar pri elemento precipua o determinata : la du elementi
esas ne subordinita, ma koordinita, ed on povus preske permutar li kelkafoye, ex. okul-blua.
Lia senco esas tote klara sen irga sufixo. Vane on objecionas, ke on povas substantivigar li :
bluokula, e. c. esas esence adjektiva. Duesme, mem se on substantivigas li, eventos nula
bisenceso, se on sorgas egardar ica regulo di komuna raciono : Nultempe formacez kompozajo
por expresar ideo qua povas esar expresata tam kurte per la simpla elementi. Dro Talmey bone
montris, ke on ne darfas dicar redvango, vice reda vango, grandurbo vice granda urbo (kulpo
quan facas ofte nia Germana samideani). Do on povas sen ula detrimento dicar Red-pelo por F.
Peau-Rouge, nam peau rouge dicesus reda pelo. »
Pose Sro COUTURAT dicas pri triangulo, trimasto, centyaro, milpedo : nu, anke ici ne esas
bisenca..
Kompozado per prepozicioni.
La kompozado per prepozicioni formacas la transito inter la derivado e la kompozado dil
radiki; ma ol similesas plu multe la derivado (pro l'analogeso inter la afixi e la partikuli). Pro to
lu ne esas subisata al generala regulo di kompozado qua postulas, ke la vorto determinanta
esez avan la vorto determinata. Konseque, kande prepoziciono esas unionita a verbal radiko,
l'analizo o deskompozo generale facesas per inversigar l'ordino di la elementi, to esas
komencante de la radiko verbala (1). Ex. : en-irar, irar en; ek-irar, irar ek; ad-portar, portar
132
ad; kontre-dicar, dicar kontre; inter-mixar, mixar inter (li); inter-veno, veno inter; ek-
pulsar, pulsar ek; apudpozar = pozar apud.
Ma, kande la prepoziciono esas unionita a nomal radiko, on devas generale komencar la
deskompozo de la prepoziciono ipsa; altravorte : on sequas l'ordino di la elementi. Ex. :
senhara = sen-hari; sur-tera = qua esas sur tero; sub-mara = qua esas sub maro; super-
natura = qua esas super la naturo; inter-naciona = qua esas inter nacioni; inter-popula,
inter-homa = qua esas inter la populi, la homi; inter-yuna = qua esas inter yuni, e. c., e. c.
Konseque on darfas dicar : intertempo, intertempe; interakto; subtaso, subvesto, subjupo, e.
c.
Ta duopla regulo posibligas interpretar korekte la verbi kompozita per -igar e prepoziciono; on
devas komencar de la verbo igar : enter-igar devas analizesar igar entera, e ne en-terigar,
qua havus nula senco; sen-arm-igar = igar sen-arma.
On atencez, ke la kompozado per prepozicioni ne chanjas la direta komplemento dil verbo
(kande ica esas transitiva) : en limpida aquo, on travidas la stoneti dil fundo; on ne
travidas la aquo ipsa. Konseque l'adjektivo travidebla povas aplikesar nur a la stoneti, e ne a
la aquo ipsa; ol ne povas signifikar diafana, ma nur (segun sua elementi) videbla tra. Simile on
supervarsas aquo sur flori; quo esas supervarsita? La aquo, e ne la flori. Do on ne darfas
dicar (quale Espo) : vango supervarsita da lakrimi, ma juste : balnita, inundita da lakrimi.
Kontraste, nul detrimento en ke prepoziciono-prefixa igas transitiva netransitiva verbo :
enirar, ekirar la chambro (2). Konseque ula verbi netransitiva (quale irar) darfas en la
kompozado divenar transitiva e posedar pasivo. Se on darfas dicar : trairar la rivero, la rivero
ipsa darfas dicesar trairata. Ma de to on ne darfas konkluzar, ke en la kompozado, verbo
transitiva darfas analoge recevar duesma komplemento direta, nam la posedo di du
komplementi direta esas kontrea a la logiko ed al klareso (3).
(1) Videz la 4a klaso dil kompozaji.
(2) Videz l'expliko en la noto (1), ye « Prepozicioni prefixa ».
(3) Okazione di to ni dicez, ke la helpolinguo devas ne imitar la verbi Latina kun du
akuzativi : doceo pueros grammaticam. On dicas : docar la gramatiko a pueri o
instruktar pueri pri la gramatiko.
La kompozaji e la sufixi.
En la kompozaji dil klasi 5 e 6-ma (videz ica) on darfas omisar, se nur la senco restas klara,
afixi quin on expresus en derivaji. Mem en ula kazi on devas ne expresar li. Exemple, on dicas
tadia, cadia, omnadia, singladia malgre la derivajo diala. Same : internaciona, dukapa,
trifolia (1), longhara, malgre la derivaji nacionala, kapala, folioza, haroza. Pro quo on
133
adjuntus a ta derivaji elementi neutila? Nulo ya mankas en internaciona, dukapa, trifolia,
longhara (2).
Ma kontraste, on devas ne omisar la sufixo, se lua manko povus efektigar miskompreno o se
vera ambigueso rezultus praktike de ta omiso. Exemple, se me dicus : esas agreabla vivar kun
bonhumoro e desagreabla vivar kun malhumoro, preske omni komprenus : esas agreabla
vivar kun bona humoro e desagreabla vivar kun mala humoro. Nur pos reflekto on divinus, ke
me intencis dicar : esas agreabla vivar kun bonhumorozo (homo bonhumora) e desagreabla
vivar kun malhumorozo (homo malhumora). Do uzez bonhumorozo e malhumorozo por