La artiklo (quan ni tre konsilas rilektar) finas per tre pruvanta frazi Germana tradukita ad Ido.
Yen la unesma : Die Ethik lehrt das Gute, die Wissenschaft sucht das Wahre, die Kunst
pflegt das Schöne.
La etiko docas la bonajo, la cienco serchas la verajo, l'arto kultivas la belajo. Nun la frazo
povas e darfas anke tradukesar. La etiko docas lo bona, la cienco serchas lo vera, l'arto
kultivas lo bela.
(*) Se on postulas, ke la bonajo esez expresata altre kam la bonaji, lore on devos postular por
la homo altra nomo kam por la homi, do duopligar omna substantivi ed adjektivi.
Ca, ta e qua. (Apendico 5-ma.)
Esas eroro kredar, ke nia demonstrativi esas arbitrie selektita; sed (ma), pro ke en ta fako
mankas internaciona formi, on devis serchar l'internacioneso en la primitiva (Indo-europana)
formi. Or la Indo-europana demonstrativi havas la sequanta radiki: 1e sa, ta; 2e k, qua divenis
h o c, ed indikas proxima objekto : « la preciza senco di k esas bone definita per la fakto, ke ol
esas la demonstrativo qua, juntita kun la vorto dio, donas la senco di cadie » (1). 3e por la fora
objekti, on havas tri radiki : w, n, l. La radiko w esas orientala; la radiko n trovesas precipue en
la Slava lingui ed en D. jene; la radiko l trovesas en L. ille. Nu, ta tri lasta radiki ne povus
uzesar, nam la sola qua esas sat internaciona, l, uzesas ja por l'artiklo e la pronomi (personala).
La k ne povas uzesar sub ta formo, qua karakterizas la relativ-questionala pronomi, nek sub la
formo h, desfacile pronuncebla e dicernebla; restas do la tri formi: sa, ta, ca. Ma, se on adoptas
s por la posedala pronomo di la 3a persono (qua esas pasable internaciona), restas nur la du
radiki, c e t, de qui c necese koncernas la proximeso (ex.: L. hic = hi-ce, Romanala lingui: cil,
cist, nia cis (L.), e. c. ( Progreso, II, p. 25.)
154
Qua.
Ni ja dicis, por justigar (justifikar) la quaze-digramo qu, ke ol explikesas per la Indo-europana
fonetiko, ube ol reprezentas la antiqua labio-velala artikulado. On respondis a ni, ke ni ne
devas sorgar pri la antiqua o prehistorial fonetiko, ma nur pri la moderna. To semblas tre justa,
ma nur per ta « prehistorial » serchado on povas trovar l'origino komuna di ula importanta
vorti di nia moderna lingui, e konseque lia formo internaciona. To esas aparte vera pri la
pronomi questionala. La Indo-europana radiko esas (duopla formo) quo, quei, qua divenis en E.
what, which (qui pronuncesas reale hwat, hwich), ed en D. wer, was (la palatal aparis). Quale
on
remarkis (2), E. what = L. quod. Tale la maxim internaciona formo di la radiko esas vere qu, e
tote ne ki (Esperanto). Komprenende, la u qua sequas q esas konsonanto, quan la fonetikisti
reprezentas ofte per w (3).
(1) A. MEILLET, Introduction à l'étude comparative des langues indo-européennes, p.
293-599.
Cf. BRUGMANN, Abrégé de grammaire comparée, § 495.
(2) Correspondense international no 9 ( Progreso no 11, pagino 681)
(3) A. MEILLET, Introduction, p. 295; K. BRUGMANN, Abrégé de grammaire
comparée, § 497.
Konjugo-sistemo di Ido. (Apendico 6-ma.)
Pri -r por l'infinitivo, -nt por la participo aktiva, e -t por la participo pasiva, nula kontesto esas
posibla, ye la nomo dil linguistiko. Altraparte, ne pri oli kontestas nia adversi, ma pri s di nia
modi personala, pro ke li generale prenis ta letro por la pluralo.
Ni devas do montrar pro quo Ido havas s kom karakterivo di sua modi personala :
1e Ta konsonanto esas la sol verbal litero quan ofras por l'organo internaciona kelka lingui
naturala.
a) S, en la Greka e Latina lingui, renkontresas (artikulata) ye omna duesma personi dil
singularo, se on eceptas -isti di la perfekto; la Latina lu prizentas (artikulata) anke ye l'unesma
e la duesma personi dil pluralo.
b) Ta konsonanto renkontresas (artikulata) ye la duesma persono, ne nur dil singularo, ma
anke dil pluralo en omna verbo Hispana; l'unesma persono dil pluralo anke prizentas lu
(artikulata).
c) Ni anke trovas lu (artikulata z, ligante al vokalo sequanta), ye la duesma persono dil
singularo, e ye l'unesma dil pluralo, en la verbo Franca.
155
d) Ol esas, on darfas dicar, l'unika dezinenco dil tota Angla konjugo, en la modo personala. La
homi qui su apogas sur l'Angla por postular s kom plural-marko di la L. I. devus vere ne
obliviar ca lasta fakto.
Ni do vidas la Hispana ed Angla lingui ipsa, qui uzas s kom plural-marko, unionar su al lingui
supere citita por apogar s kom verbal finalo. Koram to, on bezonas linguala sentimento tre
specala por konsiderar kom pure arbitriala la dezinenci -as, -is, -os, -us di Esperanto e Ido (1).
Ma, se s atribuesas al verbo, on ne povas atribuar ol pluse al pluralo : ta kumuli darfas
toleresar nur en nia lingui. En la L. I. li absolute violacus la principo di l'unasenceso.
2e La sisanta s, tre facile pronuncebla ed audebla, konvenas tre bone kom tala por la verbo, qua
pleas rolo tante importanta en la frazo, e mem rolo plu grava kam la pluralo, se on ponderas
bone la kozi.
3e Altraparte, pro ke la siso di la konsonanto s facile tedas, kande ol multafoye repetesas
sucede, ol esabus quaze netolerebla, se on selektabus lu kom plural-marko. Nam multa
substantivi intersequas plu freque kam verbi (2). To esis un plusa motivo por lasar a s lua rolo
verbala.
L'Italiana montras eloquente, ke multa i intersequanta fluas sen tedar : i miei buoni amici,
kontre ke le tro multa s finala di la Hispana certe detrimentas l'eufonio di ca bela linguo. Or
me sempre opinionas, ke la beleso importas en la L. I., ed esas atraktilo. Ido montras, ke me ne
eroris pri ca punto.
* * *
On dicis, ke la finali -as, -is, -os, -us meritas la reprocho esar adminime kelke arbitriala.
Oportus remplasigar li per altra finali pure romanala, e komprenebla da un o du populi
adminime. Ma on obliviis, ke por la cetera populi li ne esus min arbitriala, e forsan li esus min
facile rikonocebla e memorebla. Altraparte la finali propozita koincidus kun altra gramatikal
finali, o plu juste dezinenci (-o, -a, -e, -i) e konseque esus ne konciliebla kun la sistemo di la
gramatikal finali, indikanta quaze per etiketi la naturo dil vorti e lia kategorio o rolo
gramatikala. Do la chanjo di ta verbal dezinenci necesigus la total reformo di la finali
karakteriziva di Ido, qui esas tante utila kom amortisanti eufoniala, e kom indikili por la
lernanti e novici, qui esas ed esos ankore dum longa yari la maxim multi. Ica konsideri potente