"Жабрака" пачынаюць акружаць пiянеры, яны западозрылi ў iм ворага i збiраюцца яго затрымаць. Але яшчэ вагаюцца. I каб пiянеры канчаткова паверылi, што перад iмi вораг, Адуванчык - кулак пераадзеты - спявае яшчэ адну частушку.
Вось яна, тая злашчасная частушка.
Як быў Ленiн-Троцкi,
То была мука на клёцкi.
А як стаў таварыш Сталiн,
Галадаць усе мы сталi.
Праспяваў Адуванчык гэта i даў сiгнал пiянерам хапаць яго. Пiянеры i схапiлi, павялi.
Можна цяпер уявiць, як успрыняло начальства гэту частушку. На самадзейным канцэрце прысутнiчалi акрамя дырэктара школы i настаўнiкаў яшчэ i прадстаўнiкi райкома камсамола i раённага аддзела адукацыi. Настаўнiцу, кiраўнiцу самадзейнасцi, ледзь паралiч не разбiў. А школьнiкам спектакль спадабаўся, яны пачалi бурна пляскаць i выклiкаць артыстаў на сцэну. Выйшлi на выклiк усе, але без Адуванчыка. Яго ж адразу завялi да дырэктара i пачалi дапытваць, хто перадаў яму гэту частушку.
Наiўны Адуванчык, зусiм не разумеючы, якая павiсла над iм бяда, шчыра прызнаўся, што частушку прыдумаў сам спецыяльна для спектакля толькi ўчора. Ён лiчыць, што вораг i павiнен агiтаваць супраць калгасаў варожымi словамi i песнямi.
На гэтым артыстычная дзейнасць Адуванчыка i скончылася, праз пяць дзён яго забралi.
Брыгадзiр, былы настаўнiк, выслухаўшы гэту гiсторыю, вылаяўся, абурыўся. Адуванчыка паклаў на нарах памiж сабою i Крачкоўскiм, былым свяшчэннiкам Алексiем.
На працу Адуванчык выходзiў з брыгадай штодня, але на лесасецы рабiў самае лёгкае: палiў сучча, хадзiў да ручая па ваду для брыгады. Часам i падмяняў каго з пiльшчыкаў, калi хто прыхварэў цi дужа стамiўся.
Калона наша была новая i яшчэ толькi абсталёўвалася. Не было да яе ад цэнтра дарогi для машын, толькi яшчэ цягнулi ляжнёўку - бярвенчатую часовую дарогу. Таму i выклiкаў здзiўленне сваёй недарэчнасцю гэты актыўны лесапавал даць як можна больш кубiкаў спiлаванага лесу. Мноства штабеляў (там iх называлi ставежы) стаяла на высечаных участках тайгi, i невядома было, калi i на чым будуць iх вывозiць. Але ўсё адно кожнай ранiцай брыгады выганялiся ў тайгу, i валiлiся пад пiламi i тапарамi жывыя хвоi, лiстоўнiцы, раслi i доўжылiся ўсё новыя ставежы, каб ляжаць там гадамi i гнiсцi, з'ядацца шашалем i караедам. Так яно i было потым: вывезцi лесаматэрыялы з тайгi не ўдалося.
Нашу брыгаду з лесапавалу перавялi працаваць у зону. Мы будавалi лазню i заканчвалi новы барак.
Брыгадзiр па-ранейшаму спрыяў Адуванчыку, даваў яму працу па яго сiле. Спрабаваў уладкаваць хлопца ў КВЧ - культурна-выхаваўчую часць, ды там не ўзялi, хоць i прыцягвалi яго ўдзельнiчаць у самадзейных канцэртах. Трэба сказаць, што поспех у гледачоў Адуванчык меў вялiкi. Ён чытаў вершы, гумарэскi, пацяшаў прыдуманымi iм самiм частушкамi, сцэнкамi з лагернага жыцця. I мы ўсё больш пераконвалiся, што ў Адуванчыка добры артыстычны талент i што, калi выжыве ў лагеры, яго чакае славутае будучае.
Вельмi нудзiўся Адуванчык, што не было чаго чытаць. Бiблiятэкi ў калоне не было, у КВЧ кнiг таксама не вадзiлася. Калi ж у зону трапляла якая кнiга, то доўга не жыла, яе блатары раздзiралi на карты.
Брыгадзiр i свяшчэннiк Алексiй узялi Адуванчыка i пад сваё асветнiцтва, нейкiм чынам замянiлi яму i кнiгi, i школу. Брыгадзiр быў моцны ў матэматыцы, а Алексiй добра ведаў лiтаратуру, гiсторыю, гэтаму яны i вучылi Адуванчыка. А Алексiй вучыў хлопца яшчэ i маральнасцi, суцяшаў яго, настаўляў радавацца жыццю, у якiя б умовы чалавек нi трапляў.
- Жыццё - вялiкi неацэнны падарунак чалавеку, i трэба iм даражыць i радавацца, што жывеш, - паўтараў не раз Алексiй.
- Радавацца i гэтаму нашаму жыццю? - здзiўляўся Адуванчык, утаропiўшы ў Алексiя шырокiя шэрыя вочы.
- Так, сын мой, i яму. Умовы жыцця мяняюцца: сёння ты ў няволi, раб, а заўтра ў iншых умовах будзеш, добрых. Галоўнае, ты жывеш, i гэтым ужо шчаслiвы.
Аднак Адуванчык, як i ўсе мы, не радаваўся такому жыццю. Ён усё больш i больш нудзiўся, цiшэў, зусiм рэдка стаў пацяшаць барак i брыгаду, хоць зэкi штовечар прасiлi яго нешта паказаць iм.
З дому яму iшлi лiсты. Бацькi старалiся як можна больш расказаць пра сяброў, iх справы, вучобу i гэтым самым хлопца толькi засмучалi, а не суцяшалi. Прачытаўшы, што яго сябры Коля i Эма вучацца ўжо ў тэатральнай студыi - паступiлi туды ажно з трэцяга заходу, - Адуванчык зусiм упаў духам, i я некалькi разоў бачыў, як ён плакаў. Ён зайздросцiў сябрам i нiяк не мог змiрыцца са сваёй доляй.
- Слухай, - сказаў аднойчы мне Адуванчык, - давай уцячом.
- I дакуль мы дойдзем? Без прадуктаў, грошай, дакументаў?
- А мы пажывём у тайзе. Там жа ягады, грыбы, рыбу будзем лавiць. I iсцi, iсцi.
Калi на зэка нападае адчай, ён рашаецца на адно з двух: цi ўцякае, цi накладвае на сябе рукi. Самагубства - гэта ўжо апошняя ступень адчаю. У Адуванчыка, значыць, апошняя яшчэ не паспела. А намыслiўшы ўцячы, ён па сваёй наiўнасцi не мог уявiць усю безвынiковасць уцёкаў. Не такiх вопытных зэкаў лавiлi, прыводзiлi назад або стралялi на месцы, каб не важдацца з iмi, не весцi ў зону.
Некалькi заяў-скаргаў пiсаў Адуванчык Вярхоўнаму суду, у пракуратуру, Сталiну, прасiў скасцiць яму тэрмiн або вызвалiць зусiм. Адказаў на заявы не атрымоўваў.
Скончылася лета з яго невыноснай заеддзю - ад камароў i мошак не было нiдзе паратунку, не ратавалi нi дым, нi накамарнiкi.
Адуванчык кожны вечар аб'яўляў, колькi яму засталося часу да волi. Нейкiм агрызкам алоўка пiсаў на стойцы нар, колькi дзён яму яшчэ трэба адбыць. I чым менш заставалася Адуванчыку да волi, тым больш маркоцiўся, замыкаўся, заставаўся сам-насам, i мы ўжо амаль не чулi ад яго нi дасцiпнай частушкi, нi якога расказiка. Перастаў хiлiцца да Алексiя, адчужыўся ад мяне i брыгадзiра. Пасля работы як залезе на нары, дык i не злезе да пад'ёму - вечарам цi спаў, цi таiўся, што спiць. Ён як бы нiкога i не заўважаў побач з сабою. Свет для яго здаўся абязлюдзелым, нiбы не iснавала на iм нi добрых людзей, нi ўвогуле нiчога добрага, апроч гэтага лагера, бяспраўных зэкаў, не было i будучынi, а цяперашняя рэальнасць iм не прымалася.