Неяк ён мне сказаў:
- Скажы, навошта чалавек жыве? Ён жа ведае, што ўсё адно памрэ. Дык навошта пакутаваць чалавеку, калi ён можа скончыць гэтыя пакуты?
- Як скончыць?
- Памерцi, i не будзеш пакутаваць.
- Дурань, - засмяяўся я, - памерцi заўсёды паспееш. Ты паспрабуй доўга пражыць.
Я не звярнуў тады сур'ёзна ўвагi на сказанае Адуванчыкам, мала чаго гаворыць чалавек пры паганым настроi, i нiкому, нават Алексiю, не сказаў пра гэта.
Але Алексiй сам заўважыў, што з хлопцам нешта робiцца. Ён спрабаваў выклiкаць яго на шчырасць, вярнуць да ранейшых паводзiн, настрою, вывесцi з прыгнечанага стану. Алексiй ведаў, што ў такiм стане людзi i робяць адчайныя ўчынкi. Я чуў, як Алексiй гаварыў Адуванчыку:
- Ведаеш, дзiця маё, жыццё - не рака, яно як вада ў кубку, яе можна выпiць у адзiн момант. Але ж зноў гэты кубак ужо нiколi не напоўнiцца. Трэба жыць, цярпець, i - сатрэцца сляза з вачэй тваiх.
У чарговым лiсце Адуванчыку бацькi паведамiлi, што на iх скаргу прыйшоў адказ ад пракурора аб адмове перагляду справы. Напiсалi таксама i навiны пра сяброў: Пеця ажанiўся, Эма i Коля ўжо знялiся ў фiльме, праўда ў эпiзадычнай ролi. Былi i яшчэ нейкiя навiны. I лепш бы не пiсалi i лiста таго не прысылалi. Адуванчыку ён быў як соль на рану. Гэта тое ж самае, як галоднаму расказваць пра смачную ежу, так i зняволенаму - пiсаць пра волю i шчасце вольных людзей.
Над Адуванчыкам усё больш i больш брала ўладу чорная туга, яго адолеў псiхiчны зрух, якi псiхiятры называюць, здаецца, манiяй сваёй нiкчэмнасцi. З гэтай манiяй ён i жыў апошнiя тыднi. Яна, манiя, i штурхнула ў рэшце рэшт на самы адчайны ўчынак.
У выхадны дзень, адразу ж пасля снядання Адуванчык аддаў мне сваю недаедзеную пайку хлеба. Я не здзiвiўся такой шчодрасцi, хлеб узяў. Я падумаў, што Адуванчык дастаў сабе нейкiя дадатковыя харчы. Аддаўшы мне хлеб, ён пайшоў з барака. Каля дзвярэй азiрнуўся на мяне таропка i неяк палахлiва. Я хацеў у яго нешта спытаць, але ён зачынiў дзверы.
Паўдня Адуванчыка нiдзе не было вiдаць. Не з'явiўся ён i ў абед. А пасля абеду прывезлi пошту. У барак зайшоў зэк-канторшчык i, махаючы над галавой тэлеграмай, закрычаў:
- Эй, Адуванчык, скачы на галаве! Табе воля! Воля табе!
Тэлеграму тую канторшчык уголас i прачытаў:
"Дарагi сынок. Вярхоўны суд табе скарацiў тэрмiн да трох гадоў. Папера аб вызваленнi прыйдзе пасля. Чакаем сустрэчы. Шчаслiвыя тата i мама".
Пачалi шукаць Адуванчыка, заглянулi ў iншыя баракi, сталовую, у КВЧ нiдзе яго не было.
Толькi пад вечар нехта ўбег у барак i сказаў, што Адуванчык- у пятлi, у недабудаваным бараку.
Я, брыгадзiр i Алексiй паспяшалiся туды. На бэльцы ў пятлi з электрычнага провада вiсеў наш Адуванчык. Каля ног ляжала паваленая калода, на якую ён станавiўся, каб улезцi ў пятлю.
Брыгадзiр выняў Адуванчыка з пятлi, паклаў на падлогу, твар з высалапленым языком прыкрыў насоўкай.
Быў ён без шапкi. Сонечныя промнi падалi на галаву i валасы, што паспелi адрасцi пасля стрыжкi i здавалiся яшчэ больш залацiстымi i пушыстымi i сапраўды былi падобны на кветку адуванчыка.
Забiў усё-такi сябе хлопец, спынiў пакуты, абарваў даўжэзны ланцуг радаслоўнай, што цягнулася тысячагоддзi, i канцом яе стаў ён, Адуванчык, iмя i прозвiшча якога я забыў.
Ну што б табе, хлопец, пачакаць паўдня! Да гэтай тэлеграмы. Можа, i стаў бы ты знакамiтым артыстам, i я радаваўся б, убачыўшы цябе на экране цi на сцэне. Талент у цябе ўсё-такi быў.
КАНДЫДАТ НАВУК I СТРАЛОК АХМЕТ
Была вясна, пачатак сакавiка, але снег, як ляжаў на сопках, на дрэвах, так нiколечкi i не ўбавiўся, не змянiўся нi колерам, нi пахам, - пах гэтак жа як i ў сцюжу, - зiмою. Можа, толькi крыху пацяжэў i пагрубеў, бо ўсё-такi шлях сонца па небе падоўжыўся i яно мацней прыгравала. Апоўднi, у самы сонечны час, снег запальваўся ад промняў такiм бляскам, што доўга на яго не паглядзiш, аслепнуць можна.
Наша калонiя, як i ўсе калонii Нiжне-Амурскага лагера, будавала чыгунку на Саўгавань. Уздоўж усёй трасы - ад Амура да Ахоцкага мора - была ўжо прабiта для машын i пешаходных этапаў дарога, паралельна якой i будавалася чыгунка. У адных месцах палатно насыпалi, у другiх - наадварот, зямлю для пуцi зразалi, углыблялi. Уздоўж трасы стаялi калонii з тысячамi зэкаў. Траса прыкавала iх да сябе, як прыкоўвалi да аднаго доўгага ланцуга катаржнiкаў i палонных.
Калонiя, у якой я дабiваў свой тэрмiн, знаходзiлася амаль на пачатку трасы, блiзка да Камсамольска-на-Амуры. Брыгада наша, як i ўсе брыгады калонii, рабiла выемку для пуцi, даўжыня якой была з кiламетр. Механiзацыя мускульная: дзяўблi мёрзлы грунт ламамi, кiркамi, грузiлi на тачкi i вывозiлi з выемкi ў адвалы. Мёрзлы грунт адтайвалi вогнiшчамi, якiя палалi папераменна то ў адным канцы брыгаднага ўчастка, то ў другiм.
Дахадзяг у брыгадзе не было, норму мы выконвалi i атрымоўвалi поўны паёк. Нейкi час брыгада нават уваходзiла ў лiк ударных. У ёй былi сабраны здаровыя працавiтыя людзi, ў большасцi калгаснiкi, амаль усе "контрыкi". Мантулiў кожны без туфты, нароўнi з усiмi, фiлонiць не стараўся. Падбор у брыгаду рабiў брыгадзiр, таксама контрык, былы падпалкоўнiк, камандзiр артылерыйскага палка Iваноўскi, чалавек рашучы i моцны фiзiчна, аўтарытэтны не толькi ў брыгадзе, але i ў калонii. Нават адпетыя блацюкi з iм лiчылiся, не задзiралiся. Iваноўскi неяк пра сябе пажартаваў: "Раней я камандаваў палком, а цяпер пайшоў на павышэнне, стаў брыгадай камандаваць".
Сказаць праўду, то норму сваю па-сапраўднаму мы рэдка калi выконвалi. Паднявольная праца - яна i ёсць рабская, якую рабы заўсёды не любiлi. Брыгадзiр меў дружбу з дзесятнiкам, таксама былым вайскоўцам, iнжынер-маёрам, i той павышаў нам цвёрдасць грунту, круцiзну пад'ёму i адлегласць, на якую нам трэба ганяць тачкi ў адвал. Прыпiсваў нам i колькасць вывезенага грунту.
На працу i назад у зону нас вадзiлi пад канвоем. На ўчастку былi абазначаны гранiцы, за якiя зэкi не маглi пераступаць. Стралкi-ахоўнiкi мелi права ў парушальнiкаў гранiцы страляць без папярэджання.
Дзве брыгады - нашу i яшчэ адну - ахоўвалi месяцы тры запар два стралкi. Адзiн таўсматы саракагадовы сяржант прыехаў сюды з Украiны, дзе служыў наглядчыкам у турме. У гэты край прыехаў, вiдаць, з-за большага заробку цi, можа, яшчэ па якой прычыне. Гэты сяржант (нi iмя, нi прозвiшча яго не захавалiся ў памяцi) двойчы на дзень - перад выхадам з зоны i калi збiралiся iсцi з работы назад - папярэджваў: "Крок управа, крок улева лiчыцца спробай уцячы, прымяняецца зброя". Аб'яўляў гучна, як дзе-небудзь на пляцы перад вялiкiм строем. I пры гэтым яго мясiсты твар чырванеў i двайны падбародак дрыжаў, як студзiна. Не ведаю, якi ў яго быў запас слоў, думаю, не больш лексiкону абiсiнца, якi нядаўна ўзяўся вывучаць расейскую мову. За ўвесь час, пакуль ён нас ахоўваў, я пачуў ад яго не больш трох-чатырох дзесяткаў слоў: стой, слухай, маўчаць, пакладу мордай на снег... Ну i - крок управа, крок улева...