Дробат быў арыштаваны нашым палкавым смяршыстам, калi мы ваявалi ўжо ў Аўстрыi. Мяне i камандзiра роты следчы асобага аддзела дапытваў як сведак: што за Дробат, якая ў яго душа, што гаварыў супраць савецкай улады. Мы сказалi пра Дробата толькi добрае i спадзявалiся, што яго выпусцяць, бо вось-вось вайна павiнна скончыцца.
Вайна скончылася, а Дробат да нас не вярнуўся. У сярэдзiне мая ў полк прыйшла копiя прыгавору на Дробата, асуджанага на сем гадоў.
Паўздыхалi мы, пашкадавалi чалавека, а памагчы яму ўжо не змаглi. Адно зрабiлi - усе рэчы, што ён збiраў, запакавалi ў пасылкi i паслалi сям'i.
Пасля перамогi на ўсход рушылi эшалоны з байцамi-пераможцамi, немцамi-ваеннапалоннымi i вызваленымi з палону нашымi ваеннаслужачымi. Да эшалонаў з палоннымi былi прычэплены i вагоны з асуджанымi. Сярод iх недзе ехаў на Калыму i наш Iван Дробат, трэцi нумар мiнамётнага разлiку.
I ПЛАКАЎ ГЕНЕРАЛ...
Ёсць такое фiласофскае сцвярджэнне: як можа з годнасцю пражытае жыццё напоўнiць сэнсам i цаной смерць, так i сумленная ўзвышаная смерць можа апраўдаць увогуле пустое i не зусiм прыстойнае жыццё.
Не ведаю, як адпавядае гэтаму сцвярджэнню жыццё генерала Рускага-Кавалеўскага, якiм трэба лiчыць яго доўгае, багатае на зломы жыццё i як ацанiць смерць. Паспрабую проста расказаць пра яго самога.
Даўно не магу сабе дараваць, што ў свой час не запiсваў цiкавыя гiсторыi, прозвiшчы людзей, не здымаў копii з цiкавых дакументаў, не захоўваў лiтаратуру, якой цяпер цаны не было б. Цi ж можна было спадзявацца, што некалi будзе магчымасць пра гэта расказаць, напiсаць? Думалася, што маладая памяць утрымае ўсё ўбачанае, пачутае да канца жыцця. Яна i трымала ўсё цi амаль усё доўгi час, а потым неяк незаўважна страцiла многае з таго, што раней помнiлася. Сцерлiся з памяцi прозвiшчы, даты, факты, i цяпер, стараючыся прыгадаць нешта для аповяду, хоць локаць кусай, па лбе сабе стукай, - не ўспамiнаецца.
Расказаць пра лёс генерала Рускага-Кавалеўскага, якога ў сорак шостым годзе ў румынскiм горадзе Канстанца асудзiў ваенны трыбунал Паўднёвай групы войск (былы Трэцi Ўкраiнскi фронт), мне хацелася даўно.
Жыў гэты генерал да арышту ў Югаславii, куды эмiгрыраваў з Расеi пасля грамадзянскай вайны. Паходзiў ён з дваран, усё жыццё аддаў вайсковай службе. У першую сусветную вайну храбра ваяваў, меў узнагароды, тройчы лячыўся ў шпiталi пасля ранення. На судзе гаварыў, што ў яго i цяпер баляць раны ад нямецкiх куль i асколкаў. Як i пераважная большасць афiцэраў, стаяў за вайну да пераможнага канца над кайзераўскай Германiяй i верыў у перамогу Расеi. Гэта ж сцвярджаў i на судзе. "Так, так, - гаварыў ён, - Расея выйшла б пераможцай, калi б бальшавiкi не захапiлi ўладу".
На гэтым судзе я прысутнiчаў проста як глядач, а справу генерала я чытаў да суда. Асаблiва мяне цiкавiлi так званыя рэчавыя доказы да справы генералавы ўспамiны пра рэвалюцыю, вайну, артыкулы ў розных эмiгранцкiх газетах. Тое, што я прачытаў у тых мемуарах i артыкулах, было для мяне адкрыццём. Рускi-Кавалеўскi аналiзаваў факты i падзеi зусiм не па "Краткому курсу истории ВКП(б)". Ну, напрыклад, Берасцейскi мiр, заключаны бальшавiкамi з Германiяй, ён лiчыў ганебным для Расеi.
Народны засядацель, афiцэр з палiтаддзела, сказаў генералу: "Ужо за гэту контррэвалюцыйную пiсанiну i тое, што вы цяпер гаворыце тут, вас трэба строга асудзiць. Ды нiколi б Расея не перамагла Германiю. Армiя была небаяздольная".
Генерал адказаў цвёрда:
"Дык гэта ж зрабiлi бальшавiкi. Якая была ў iх тактыка? Рабiць усё для паражэння сваёй дзяржавы. Ну i дабiлiся свайго - армiю развалiлi".
У сваiх мемуарах Рускi-Кавалеўскi, спасылаючыся на розныя нямецкiя дакументы, мемуары нямецкiх генералаў i дзяржаўных дзеячаў, падводзiў вывад, што Германiя ў семнаццатым годзе аслабла яшчэ больш, чым Расея, i кайзер Вiльгельм гатоў быў весцi перагаворы аб мiры i капiтуляцыi. Вайна скончылася б праз два-тры месяцы паражэннем Германii. Але бальшавiкi памаглi Германii яшчэ цэлы год весцi вайну. Берасцейскi мiр даў ёй перадышку, умацаваў яе. З тэрыторый, якiя па гэтаму мiру адышлi да Германii, пайшлi бясконцыя эшалоны з хлебам, жывёлай, вугалем, рудой, лесам. Германiя, якую голад сцiскаў за горла, ажыла, украiнская пшанiца падкармiла яе. Як пiсалi пасля генералы з германскага генштаба, Германiя, каб не капiтуляцыя Расеi, запрасiла б мiру ў студзенi васемнаццатага, а то i раней. А было б так, то не ўспыхнула б потым i другая сусветная вайна.
У тых рэчавых доказах вiны Рускага-Кавалеўскага былi артыкулы i пра гвалт i тэрор, якi праводзiўся пасля Кастрычнiцкай рэвалюцыi. Рускi-Кавалеўскi быў сам сведкам таго тэрору, жыў у Петраградзе, Маскве, iншых гарадах Расеi. Ён называў iмёны i лiчбы ахвяр, iх - мiльёны. Факты i лiчбы ўражвалi. Асаблiва ўзрушвалi факты масавых расстрэлаў заложнiкаў. Пра заложнiкаў нам на лекцыях па гiсторыi, ды i ў тым жа "Кратком курсе", не было нi слова. Закон аб чырвоным тэроры, выдадзены ў пачатку верасня васемнаццатага года, быў страшны. Расстрэльвалi не за канкрэтную вiну чалавека, а за тое, што належаў ён не да класа пралетарыяту, а, як тады казалi, да белых ручак.
Органы Чэка - карныя органы савецкай улады - атрымалi неабмежаваныя правы. Чэкiстам дазвалялася браць i арыштоўваць заложнiкамi каго хацелi. Яны самi вялi следства, судзiлi i самi выконвалi свой прысуд. Скардзiцца на iх не было каму. Спiсы некаторых ахвяр развешвалiся на вулiцах. У Маскве Чэка выпускала газеты "Красный террор", "Вестник ВЧК" i бюлетэнь-штотыднёвiк, у якiх друкавалiся спiсы расстраляных. Гэтыя газеты i бюлетэнь прадавалiся на вулiцах разам з усiмi газетамi.
Пазней, калi па службе я меў доступ да архiўных дакументаў, я бачыў цэлы стос гэтых чэкiсцкiх штотыднёвiкаў. Цяжка было гартаць тыя старонкi, здавалася, сцiснi iх, i выльецца кроў невiнаватых заложнiкаў. Пра расстраляных нават не знаходзiлi патрэбы напiсаць прозвiшча з iмем i iмем па бацьку, не кажучы ўжо, хто ён i якая яго вiна. Вось, напрыклад, некалькi прозвiшчаў расстраляных людзей, пералiчаных у штотыднёвiку No 6 за кастрычнiк васемнаццатага года:
"...Жылiнскi, Енчароў, Iваноў, Карыцкi, Катамазаў, былы студэнт, афiцэр, Касаротаў, Камiнскi, Крывiцкi, Керсiч, Кiкiн, Кiлярскi, Курашвiлi, Крыцкi Якаў Альбертавiч, падпалкоўнiк; Лашчык, Людко, Лютаслаўскi I., Лютаслаўскi М., Львоў, Лапухiн". I гэтак далей. Некалькi соцень забiтых.