Падрабязна пра Сяргея Дарожнага ёсць мае ўспамiны ў кнiзе "Стрэл у акно".
У пачатку красавiка сорак першага года я развiтаўся з лагерам. Развiтаўся, але лагер на ўсё жыццё застаўся ў памяцi i свядомасцi i ўвесь час напамiнае пра сябе. Хоць з дня вызвалення прайшло амаль паўвека, лагер i цяпер трымае душу ў гадкай трывозе i вельмi часта снiцца. Будзь яны праклятыя, тыя чатыры гады. Днi вайны, якiя я потым правёў на самым перадку, не мучаць такой трывогай i цяжкiмi ўспамiнамi, як турма i лагер.
Пасля вызвалення я прыехаў у Астрахань, бо ў Беларусь мяне не пусцiлi. У Астраханi ўладкаваўся грузчыкам на рыбалоўную базу - грузiў лёд, соль на баркасы. Жыў у iнтэрнаце. Магчымасцi вучыцца або выбраць нейкую па душы працу не было - я ж меў яшчэ тры гады паражэння ў правах. Я па-ранейшаму заставаўся бяспраўным.
Усё змянiлася ў адзiн дзень. Недзе ў канцы мая пасля работы я пайшоў у райваенкамат, каб стаць на ваенны ўлiк. Прыйшоў туды, а там - мiтусня, шматлюддзе: рыхтавалася да адпраўкi каманда ў армiю з рэзервiстаў. Нехта не з'явiўся, не хапала людзей, а тут я трапiў на вочы. Мяне з ходу i залiчылi ў тую каманду, не дазволiўшы нават збегаць у iнтэрнат па рэчы. Так чамадан мой з фатаграфiяй Сяргея Дарожнага, яго лiстом Петрусю Броўку - думалася ж, што паеду ў Беларусь i пры сустрэчы перадам адрасату - загiнулi назаўжды.
Ваенкамацкi пiсар даў мне запоўнiць анкету, я i запоўнiў. У графе пра судзiмасць запiсаў - не судзiмы. У графе пра партыйнасць зрабiў запiс, што я камсамолец. Указаў няпраўду i пра адукацыю - быццам скончыў адзiн курс iнстытута журналiстыкi ў Менску.
З той анкетай я i пайшоў служыць у армiю i праслужыў потым у ёй ажно дваццаць сем гадоў. Калi пачалася вайна, нас адправiлi на фронт, i хто там будзе правяраць цi ўдакладняць бiяграфiчныя дадзеныя. Ваяваў радавым, потым скончыў ваенна-пяхотнае вучылiшча, уступiў у партыю, атрымаў узнагароды, а канец вайны сустрэў у Аўстрыi камандзiрам мiнамётнага ўзвода.
Адразу ж пасля вайны я хацеў звольнiцца. Звольнiцца не далi. Выклiкалi ў штаб дывiзii i сказалi, гледзячы на маю тую анкету:
- Вы афiцэр з адукацыяй, вучылiся ў iнстытуце журналiстыкi, i мы прапануем вам паступiць у ваенную акадэмiю. - Назвалi некалькi акадэмiй, я выбраў ваенна-юрыдычную, падумаўшы, што прафесiя юрыста спатрэбiцца i ў цывiльнай службе.
У акадэмiю я паступiў, вучыўся там чатыры гады i ўвесь час думаў, што мяне вось-вось выкрыюць як судзiмага i папруць з акадэмii, з армii i з партыi за падман.
Не выкрылi. У пяцьдзесят першым годзе акадэмiю скончыў i да канца шэсцьдзесят восьмага года служыў у ваенных трыбуналах суддзёй. За семнаццаць гадоў судзейскай працы я разгледзеў нямала судовых спраў, пазбавiў волi багата людзей. Я, былы зэк, цяпер сам заганяў людзей за краты.
За чатыры гады няволi ў турмах i лагерах я кожнай клеткай сваёй душы адчуваў, як цяжка прабыць нават адзiн дзень за калючым дротам. Кожны вечар падлiчваеш, колькi яшчэ засталося месяцаў, тыдняў, дзён. Ну што б, думалася тады, далi б мне не чатыры, а на паўгода менш, i быў бы я ўжо блiзка ад волi. Вось гэта адчуванне невыноснасцi няволi кожны раз, застаючыся ў пакоi для вынясення прыгавору, я i ўспамiнаў. Вядома ж, што санкцыi кожнага артыкула Крымiнальнага кодэкса маюць нiжэйшую i вышэйшую мяжу. У гэтых межах трэба i выбраць тэрмiн пазбаўлення волi. Можна вызначыць i нiжэй нiжэйшай мяжы, калi знойдуцца на гэта падставы, але пераступаць вышэйшую нельга.
Я стараўся быць справядлiвым суддзёй. Мяне лiчылi калегi мяккацелым, нават лiбералам, начальства крытыкавала за гэту мяккацеласць. У мяне былi адмененыя прыгаворы, але толькi з-за мяккасцi пакарання i не было нiводнага прыгавору, па якiм бы вышэйшая iнстанцыя знiзiла тэрмiн няволi асуджанаму.
Вялiкi расейскi юрыст i вучоны Анатоль Фёдаравiч Конi ў свой час, раздумваючы, якiя павiнны быць суддзi, аднойчы сцвердзiў наступнае: самым справядлiвым суддзёй быў бы той, якi на сваёй шкуры пазнаў, што такое няволя i якое неадольнае iмкненне ў вязня да волi. Добра было б, гаварыў Конi, кожнага кандыдата на пасаду суддзi патрымаць у няволi з арыштаванымi ну хоць з месяц.
Вядома, на практыцы такое не праводзiлася i не будзе праводзiцца. А я вось прайшоў такую практыку i ведаю, што значыць падлiчваць днi да вызвалення.
Калi я вяршыў суд, я гаварыў сабе: помнi аб няволi. Паўтараў, як некалi паўтаралi рымляне, - помнi аб смерцi. Так яно i павiнна быць.
Аднак агаваруся, лiбералам да тых, хто ўчынiў цяжкiя злачынствы, да розных блатароў-рэцыдывiстаў я не быў. Я iх узненавiдзеў яшчэ ў лагеры i турмах.
Згодна Канстытуцыi СССР нашы суддзi пры вырашэннi канкрэтных спраў з'яўляюцца незалежнымi i падначальваюцца толькi закону i свайму сумленню. Гэта, вядома, тэарэтычна. На практыцы ж было дагэтуль зусiм iншае. У сталiнскiя часы не iснавала права ў сапраўдным канстытуцыйным сэнсе. Толькi цяпер востра пастаўлена пытанне - зрабiць нашу дзяржаву прававой.
На спiнцы крэсла суддзi ёсць дзяржаўны герб - гэта як бы афiцыйны напамiнак, што суддзя дзейнiчае ад iмя дзяржавы i яму дадзены вялiкiя правы. Я засядаў пад гэтым гербам шмат гадоў i вяршыў правасуддзе толькi на дабро, таму маё сумленне чыстае.
У канцы шэсцьдзесят восьмага я звольнiўся з армii i перайшоў на лiтаратурную працу.
Мяне так i не выкрылi. Нiкому, на маё здзiўленне, не стала вядома пра мае судзiмасцi. А тое, што пры залiчэннi ў акадэмiю i пры назначэннi на службу ў ваенны трыбунал мяне правяралi, я быў упэўнены. Вiдаць жа, рабiлiся запыты ў адпаведныя ўстановы, дзе ёсць улiк усiх судзiмых. Толькi ж чаму абышлося ўсё цiха?
Я падаў заяву ў пракуратуру рэспублiкi аб маёй рэабiлiтацыi. Пракурор БССР Пастрэвiч Iван Пракопавiч, мой зямляк з Магiлеўшчыны, былы ваенны пракурор, з якiм я разам нейкi час служыў, атрымаўшы маю заяву, не паверыў, што я судзiўся, але загадаў зрабiць праверку гэтага.
Вось тут я i атрымаў разгадку майго шанцавання. Нi ў аддзеле ўлiку асуджаных МУС СССР, нi ў такiм жа рэспублiканскiм аддзеле я сярод асуджаных не значыўся. Чаму ж я выпаў з гэтага строгага ўлiку? А вельмi проста: нейкi супрацоўнiк аддзела гэтага не туды, куды трэба, сунуў заведзеную на мяне картку. Неахайнасць таго супрацоўнiка дала мне спакойную службу i спакойнае жыццё. Як кажуць, Бог мне памог.