- Ты во што, дзед, - рэзкiм голасам сказаў ён пад абрывам. - Гэта самае... Кiнь дурня строiць, камедзiю iграць. Нiхто ўжо адтуль не прыйдзе. Паняў?
Пятровiч на абрыве лёгенька схамянуўся, нiбы ад сцюжы, пальцы яго на грудзях знерухомелi, i ўся яго худая, кастлявая пад кiцелем постаць жаласна сцялася. Але позiрк яго па-ранейшаму быў скiраваны да зарэчнага берага, на гэтым, здавалася, ён не заўважаў нiчога i быццам бы нават i не ўчуў няласкавых слоў Каламiйца.
- Яны ўсе цябе, дурня, за нос водзяць, паддакваюць. А ты i верыш. Прыйдуць! Хто прыйдзе, калi ўжо вайна вунь калi скончылася? Падумай сваей башкой!
На рацэ прыкметна цямнела, шэрая постаць Каламiйца невыразна варушылася ля самай вады. Болей ён нiчога не сказаў старому i ўсё корпаўся з прынадай i вудамi, а Пятровiч, нейкi час пасядзеўшы моўчкi, загаварыў з застарэлым болем у голасе:
- Дык гэта малодшы, Толiк... Вачамi захварэў. Як змеркнецца, нiчога не бачыць. Старшы, той бачыў добра. А калi са старшым што?
- Што са старшым, тое ж i з младшым! - груба абарваў яго Каламiец. Вайна, яна нi з кiм не лiчылася. Ды яшчэ ў блакаду.
- Ну, - проста пагадзiўся стары, - акурат блакада была. Толiк з вачамi тыдзень дома пабыў, аж прыбягае Цiмка. Кажа: абклалi з усiх бакоў, сiлы мала. Ну i пайшлi. Малодшаму шаснаццаць было. Астацца прасiў - нi ў якую. Як немцы ўбяруцца, сказалi, каб агонь расклаў...
- Ось галава! - здзiвiўся Каламiец i нават прыўстаў ад сваiх донак. Сказалi раскласцi! Калi гэта было? - Ды на пятроўку. Акурат на пятроўку, ага...
- На пятроўку! А колькi таму гадоў мiнулася, ты кумекаеш?
- Гадоў?
Стары, падобна было, з нейкай натугай здзiвiўся i, здаецца, упершыню за вечар адарваў свой пакутлiвы позiрк ад ледзьве прыкметнай у прыцемках лясной лiнii берага.
- Ага, гадоў? Гэта ж дваццаць пяць год мiнула, галава яловая.
Грымаса глыбокага болю зморшчыла старэчы твар чалавека, вусны яго зусiм па-дзiцячы крыўдлiва скрывiлiся, вочы хуценька зацепалi, i погляд разам патух. Вiдаць, толькi цяпер да азмрочанай яго свядомасцi пачаў марудна даходзiць увесь страшны сэнс яго шматгадовай памылкi.
- Дык гэта... Дык гэта як жа?..
Напяўшыся ўвесь у якiмсь намаганнi, ён, мабыць, хацеў i не мог выказаць нейкую важную сваю думку, i ад гэтага непасiльнага напружання позiрк яго стаў нерухомы, страцiў усякi сэнс i зышоў з таго берага.
- Я табе кажу: кiнь гэтыя забаўкi, - корпаючыся ля вудаў, пераконваў унiзе Каламiец. - Рабят не дажджэшся. Амба абодвум. Ужо дзе-небудзь i костачкi згнiлi. Ось так!
Стары маўчаў, як глухi. Заняты сваей справай, змоўк i Каламiец. Змрок блiзкае ночы хутка паглынаў бераг, хмызняк; з прырэчных равоў папаўзлi шэрыя космы туману, лёгкiя дымчастыя струменi яго пацягнулiся над цiхiм плёсам. Хутка цямнеючы, рака губляла свой дзённы бляск, змрочны той бераг шырока перакулiўся ў яе глыбiню i залiў рачную паверхню гладкай блiшчастай цемрай. Землечарпалка перастала грукатаць, зрабiлася зусiм глуха i цiха, i ў гэтай цiшынi тоненька i нясмела, як з невядомае далёкай далечы, дзынкнуў маленькi званочак донкi. Захлябаўшы па камянях падэшвамi гумовых ботаў, Каламiец кiнуўся да крайняй на беразе вуды i таропка заматляў рукамi - пачаў даставаць з вады лёску. Ён не бачыў, як Пятровiч на абрыве трудна падняўся, хiснуўся i згорблена, моўчкi падаўся кудысь - прэч з гэтага берага.
Напэўна, у цемры стары недзе размiнуўся з Юркам, каторы неўзабаве паявiўся на абрыве, кiнуў пад ногi траскотнае бярэма галля - вялiкае бярэма побач з маленькай вязанкай Пятровiча.
- А дзе дзед?
- Глядзi, якога ўзяў! - пачуўшы сябра, бадзёра загаварыў пад абрывам Каламiец. - Колбiк што трэба! Паўкiла пацягне.
- А дзе Пятровiч? - адчуўшы нядобрае, паўтарыў сваё пытанне Юра.
- Пятровiч? А хто яго... Пайшоў, мабыць. Я сказаў яму...
- Як? - аслупянеў на абрыве Юра. - Што ты сказаў?
- Усё сказаў. А то водзяць за нос. Падтакваюць...
- Што ты нарабiў? Ты ж прыкончыў яго!
- Ды ўжо ж - прыкончыў. Жывы будзе!
- От жа калун! От жа тумак! Я ж табе казаў! Яго ж тут бераглi ўсе! Ашчаджалi. А ты?..
- Што там ашчаджаць! Хай праўду ведае.
- Такая праўда яго даканае. Яго ж сыноў абодвух забiлi ў блакаду. А перад тым ён iх сам вунь туды на лодцы адвёз. I чакае.
- Чаго ўжо чакаць?
- А што ж, лепш не чакаць? Як жа тады жыць? Эх ты!
- Ну ладна, ладна...
- Ды не ладна! Пайшоў ты, ведаеш куды! Дзе мой рукзак?
Пад завалочаным цемрай абрывам пачуўся цiхi стук камянёў пад нагамi, рэзкi лязг ланцуга па гулкай абшыўцы лодкi i неўзабаве некалькi крокаў, якiя хутка зацiхлi ўначы. Над берагам запанавала цiшыня. Ледзьве пабляскваючы аспiднай паверхняй, цякла ў вечнасць рака, i паступова ў розных мясцiнах на нябачных у змроку яе берагах, блiзка i далека загаралiся кастры рыбакоў. Сярод iх у той вечар не загарэўся толькi адзiн - на абрыве насупраць ляснога перавозу, дзе да ранку было незвычайна пустынна i глуха.
Не загарэўся ён i ў наступную ноч.
I, мабыць, не загарыцца нiколi.
1972 г.