Сцёпка склаў рукі, прыладзіўся.
- Фіў...
Усміхнуўся здаволена. І сапраўды - якраз як сава... Зараз адкажуць. Тады можна пайсці.
Але нешта не чутна. Што ж гэта, няўжо не пачулі? Трэба другі раз...
Ізноў не чуваць. Паждаў часінку, яшчэ раз свіснуў.
Ізноў не чутна адказу. Няўжо ўсе паснулі? Не можа быць, варта павінна стаяць.
І раптам страх ахапіў Сцёпку. Зноў пачуў сябе адзінотным. Няўжо нікога няма? Няўжо пайшлі куды ў іншае месца? Што ж цяпер? Назад?..
Уявіў сабе Сцёпка дарогу: балота, могілкі...
- Не, не пайду. Трэ паглядзець, мо й сапраўды паснулі.
Сцёпка палез у кусты. Асцярожна рассуваў мяккае вецце, спыняўся, прыслухваўся.
Ціха, ані зыку, ані шолаху.
І чым далей, тым больш ахапляў Сцёпку жудасны страх. Шчыльней туліўся ён да зямлі, віўся па ёй, як вужака.
Раптам скрозь вецце агеньчык бліснуў. Смялей папоўз Сцёпка. Зноў агарнула радасць, здаволенасць. Праз колькі крокаў палянку ўбачыў наперадзе. Па ёй свет бегае цьмянымі дрыжыкамі, варушыць, карабаціць сонную траву. Гэта - ад вогнішча, што недалужна згасае сярод палянкі. І - што гэта? - вакол нікагутка. Пуста...
Сцёпка паціху высунуўся на палянку, пільна прыслухаўся. І раптам - быццам ударыла яго што, ашаламіла. Лёг на зямлю, прытаіўся, поўны вострага палкага жаху.
Ці не здалося гэта яму? Не, во яшчэ... яшчэ... Хрыпіць нехта. Ды так жа страшна, жудасна...
Задрыжэў Сцёпка ўвесь. Ляжаў нерухліва, не знаў, што рабіць. А там усё хрыпіць, усё хрыпіць...
Урэшце Сцёпка набраўся адвагі, узняўся паціху, пачаў уважна разглядаць палянку.
- Вунь ён!..
На ўскраю паляны цьмяны выблеск згасаючага вогнішча вызначыў цёмную фігуру. Нехта ляжыць, стогне. І больш, мусіць, нікога няма, адзін ён.
Сцёпка троху счакаў і потым гукнуў палахліва:
- Дзядзечка!
І сам здзівіўся свайму голасу: такі слабы, ледзь чутны. Другі раз паклікаў:
- Дзядзька!
У адказ зноў пачуўся цяжкі жудасны хрып. Тады ён бліжэй падышоў, пачаў разглядаць. У твар зазірнуў. І раптам кінуўся з дзікім прарэзлівым крыкам:
- Татачка!..
Бацька пазнаў сына. Напружыўся і загаварыў скрозь сударгавую хрыпоту:
- Сцёпка... сыночак... гэта ты... забілі мяне... знайшлі... выказаў нехта... Уцяклі каторыя... у Седлішча... так згаворана было... Ой, цяжка, баліць...
Зноў захрыпеў, застагнаў. На вуснах злавесным булькатам чорная кроў.
Сцёпка горка, адчайна плакаў. У роспачы туліўся галавёнкай да бацькавых грудзей.
Бацька раптам заварушыўся.
- Ой... цяжка... гарыць... ой... ой...
Апошні ўздых - і выпрастаўся, змоўк. Сцёпка перш не зразумеў, потым усё стала ясна.
- Памёр... Няма таткі!..
І дзіцячая крыўда агарнула болем пякучым. Слёзы яшчэ мацней паліліся, змяшаліся з бацькавай крывёй.
З гадзіну сядзеў так ля бацькі, плакаў усё. Потым устаў, азірнуўся.
Вогнішча згасла ўжо. Цемра ўсё заліла, затапіла.
У Сцёпкі ў галаве біліся думкі. Новыя, напружныя.
- Хто гэта? За што? За што яго татку згубілі?
Успомніў польскіх жандараў, якія ўвесь час бацьку шукалі, якія не раз яго самога пыталі і білі. І дзіцячыя кулачкі моцна сціснуліся ад прыліву вострага гневу.
- Гэта яны... яны забілі татку...
І разам у дзіцячай галаве сталлю прарэзалася пастанова:
- Не пайду ў вёску, не хочу... У Седлішча, казаў, уцяклі... Пайду шукаць...
Адважна разгарнуў кусты і пасігаў у той бок, дзе, як ён знаў, было Седлішча...
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Матка чакала Сцёпку. Усе вочы праглядзела, вушы праслухала. Горам ахінулася матчына сэрца.
Няма сынка, не чуваць.
Няма і не будзе. Доўга не прыйдзе, дарма што так пільна яго матка чакае.
Не прыйдзе затым, што ён бацькаў сын і будзе рабіць бацькаву справу...
Гануля
Шэрая вёска. Цёмныя людзі. Цьмяная рэчка жыцця.
І да вольнасці, і пасля вольнасці тое самае. Праца сялянская - цяглая, ламучая, пот вёдрамі выганяе, як самагонку. А адпачынак - нуда. Цягнецца, што кісель. Тухлы.
У нядзелю, калі на места не падасіся, дык што ж: сядзіш, гамоніш-гамоніш, сядзіш, потым спаць забурышся. Нудна...
Бабы языкі точаць. Дурныя, вядома. І працаваць любяць. Калі не рукамі, дык языком. Мяліцамі трэпяцца. А перабяруць - усіх чысценька! А навыдумляюць - дзіву дасіся, лопнеш ад смеху.
А часамі бабы сплятуцца. Мужчыны далучацца, злосныя ад нуды. Тады бойка. Тады ў паветры замітусяцца: валасы, хусткі, спадніцы, бароды, вусы. Тады цікава і весела.
Дзеці... Во дзеці добра жывуць. Цвітуць, пузаны. Ім няма нуды. І працы няма. Балазе ім: за птушкамі, напрыклад, шарапацца даросламу неяк сорамна, хоць і ў нядзелю, а ім што - пайшоў ды пайшоў. А ўцеха якая! Ізноў жа табаку ў дзеда Лявона цягаць - даросламу што, а малому - хлебам яго не кармі, толькі дай магчымасць жменьку стырыць. Адным словам - «хвацка».