"Jes."
"Kiamaniere?"
"Mi ne volis malutili Francujon, se la planoj falus en la malamikajn manojn."
"Kaj ĉu ne per tio, ke vi ilin bruligus, ĉu ne per tio vi ĝin ja malutilus?"
"Ne. Mi konis la tutan procedon parkere."
"Ĉu… Supozante, ke ni kredus je la vero de via aserto: Ĉu vi povus pruvi, ke vi forbruligis vian projekton?"
"Ne."
"Nu, rigardu. Do vi ne havas atestanton?"
"Ne. Efektive — "
Ĉi tie Daŭmal eksilentis, sed la prezidanto lin tuj kuraĝigis: "Daŭrigu, mi petas! Efektive —?"
"Mi havis atestanton, sed li jam ne vivas."
"Memkompreneble," rimarkis glacie la prezidanto. "Gravaj atestantoj ofte ne vivas."
"Mi havis atestanton," persistis aserti Jean Daŭmal. "Mi forbruligis la paperojn post konferenco kun li. Li estis mia kunlaboranto, inĝeniero Marcel Payen."
"Kia estis lia nomo?"
"Marcel Payen. Nobla homo. Honesta, pura karaktero — "
"La juĝistaro ne havas intereson pri viaj personaj impresoj," interrompas Daŭmal — on la prezidanto. "Vi diris, ke la sola atestanto de via faro jam ne vivas. Ĉu vi povas diri al ni, kio okazis al li?"
"Kiam ni kuris el Parizo, li estis mortpafita."
"De kiu?"
"De la germanaj aviadistoj."
"Kiu diris tion al vi?"
"Mi mem tion vidis."
La prezidanto demandis la protokolistojn, ĉu ili ĉion notis. Poste li interrompis la kunsidon, en kiu oni daŭrigos morgaŭ.
La tuta proceso, en kiun estas miksitaj ankoraŭ kelkaj personoj, daŭros ĉirkaŭ ok tagojn.
Ni ne volas antaŭkuri la okazantaĵojn, sed ĉio atestas pri tio, ke Daŭmal vere perfidis la patrujon. Ni ne dubas, ke la juĝistaro ankaŭ en tiu ĉi kazo progresos kun ĉiu necesa severeco. Pro tia perfido de la patrujo ekzistas nur unu speco de puno — la puno de morto. Nur per ekzempla malmoleco ni atingos tion, ke la katastrofo el la jaro 1940, kiam la "kvina kolono" kaŭzis kapitulacon de Francujo, neniam ripetiĝu.
Liberigita patrujo antaŭmetas siajn fakturojn. Kaj estas la tasko de niaj juĝistaroj, klopodi ke tiuj ĉi fakturoj estu pagataj ĝis la lasta cendo." —
Tuj ĉe la unuaj linioj malaperis la senzorga rideto de sur la vizaĝo de la leganta viro. Kaj kiam li finlegis li suprensaltis, la ĉifitan ĵurnalon li ŝovis en la poŝon kaj komencis maltrankvile marŝi tra la parko. Sur lia frunto troviĝis akraj sulkoj. De sur liaj lipoj deglitis duonlaŭtaj vortoj:
"Tio ne estas ebla! Tio ja ne estas ebla!"
Maljunaj homoj, sidantaj sur benketoj, kun intereso observis lian konduton. Ili ne komprenis, kio okazis ĉe tiu juna viro, kiu venis tien antaŭ momento kun ridetanta vizaĝo.
Ili eĉ ne povis tion kompreni. Ili ja ne sciis, ke antaŭ ili promenas — Marcel Payen.
"Tio ne estas ebla!" ripetis denove kaj denove Marcel Payen. "Jean Daŭmal, modelo de la neprofitema patrioto — kaj perfidulo de la patrujo! Kiom malhonorige, humilige, ofende!"
La rememoroj pri la malfeliĉa jaro 1940 en li dolore reviviĝis….
Estis sufoka somera antaŭvespero. Payen kaj Daŭmal sidis en la oficejo. En tiu momento ili ne volonte parolis. La sciigoj el la batalkampoj pikis per sia krudeco. Malvenko de Francujo ŝajnis neevitebla.
"Oni lasis nin hejme kiel gravajn por industrio," interrompis la silenton Daŭmal. "Sed kredu, Payen, centoble pli volonte mi estus sur la fronto."
"Mi komprenas vin, Daŭmal. Sed ni devas kredi, ke ankoraŭ ne estas la fino."
"Mi scias. Sed ĉu estis necese, ke ni falu tiom profunden? Jam de Munĥeno ni falegas en la abismon. Ni falegas kaj kuntiras ankaŭ aliajn. Rememoru nur pri Ĉeĥoslovakujo! Kiel konfide ĝi rigardis nin — kaj kiel ni ĝin trompis! Ĉu estas eble, ke honesta Franco ne ruĝiĝu pro honto?"
Payen levis la ŝultrojn. Estis pli bone ne pensi, ne rememori.
En tiu momento eksonoris telefono. Daŭmal levis la aŭdilon. Estis aŭdeblaj kelkaj raŭkaj vortoj.
"Kion vi diras…?" Daŭmal ne povis kredi. "Kvindek kilometrojn antaŭ Parizo? Tio ja estas — allo! allo!"
Li vokis vane. La voĉo en la telefono silentis.
Payen demande rigardis sian pli maljunan kunulon.
"Ĉio estas finita," diris Daŭmal. "La Germanoj rapidegas al Parizo. Niaj armeoj estas frakasitaj."
Mortiga silento denove inundis la oficejon.
"Ni devas tre rapidi, por ke ni povu forkuri," rimarkis Payen.
"Mi iros eĉ ne unu paŝon!" eksplodis Daŭmal.
"Kaj viaj planoj?"
"Mi forbruligos ilin!"
"Daŭmal…!"
"Mi konas ilin parkere, estu senzorga! Se la patrujo ankoraŭ iam bezonos ilin, facile mi ĉion skribos."
Flamoj avide englutis la valorajn paperojn. Daŭmal restis senmova, malgraŭ tio, ke li ĵetis en la fajron laboron de multaj senfinaj noktoj.
"Nun ili venu. La forkuro egale neniel helpos nin."
Sed la duan tagon matene, kiam la tondrado de la kanonoj alproksimiĝis, ambaŭ viroj kuniĝis kun la forkurantaj popolamasoj. Ĉu ne povas okazi miraklo kaj la fronto ekhaltos? Ĉu ne estus eble organizi ie en la sudo novajn formaciojn kaj denove efike ekbatali? La vojo, laŭ kiu ili forkuris, estis la vojo de la morto. Automobiloj kaj veturiloj rapidegis antaŭen en egoista, senrespekta vetveturo. Patrinoj veturigis en kaleŝetoj kusenojn kaj vivrimedojn; malgrandajn infanojn ili havis sur la dorso aŭ en la manoj. La plej malgrandaj infanoj ploris. Ankaŭ maljunuloj larmis. Certe ankaŭ pro sia propra mizero, sed ĉefe, ĉefe pro la mizero de Francujo.
Daŭmal kun Payen iris ioman tempon kune, sed post nelonge ili estis disigitaj. Payen restis kelkajn dekojn da metroj malantaŭe kaj malgraŭ siaj klopodoj ne povis atingi sian kunulon.
El la konfuzo sur la strato fariĝis tuta ĥaoso, kiam en la malproksimo ektondris kelkaj aviadil-motoroj.
"Ĉu niaj?"
"Ne! Boŝoj!"
Boŝoj! Boŝoj! Boŝoj!
Timego kaj teruro. Iu oficiro antaŭe klopodis regi la malesperantajn popolamasojn.
"Liberigu la vojon! En la fosaĵojn, sur la kampojn! Al la tero!"
Kelkaj disciplinitaj unuopuloj obeis. Sed la aro ruliĝis antaŭen kun la okuloj pligrandigitaj, kun la gorĝoj premitaj, kun unu vorto sur sekaj lipoj:
Boŝoj!
Oni diris pri ili, ke ili mortpafis ankaŭ la civilajn personojn. Eble tio estis nur mensogo. Eble ili mem faris tian propagandon, por ke la moralo de la malamika lando estu ruinigita. Estas ja leĝoj. Ne nur tiuj internaciaj, de ĉiuj rekonataj kaj por ĉiuj devigaj, sed ankaŭ tiuj aliaj, ne skribitaj — la leĝoj de humaneco.
Ta — ta — ta — ta — ta — ta — ta — ta — ….!
Novaj kaj novaj dozoj. Mallongaj kaj pli longaj. Kaj ankaŭ plenaj.
Germanaj aeroplanoj flugis preskaŭ super la kapoj de la forkurantoj. Dekoj da mortintoj kaj vunditoj falis sur la teron.
Kelkaj manovroj en la aero kaj — nova flugatako! Ankoraŭ pli profunda, ankoraŭ pli efika.
Ta — ta — ta — ta — ta — ta — ta — ta — ….!
Post ĉiu dozo la popolamaso leviĝis kaj en blinda teruro kuregis pluen. Kelkaj ĵetis sin en la fosaĵojn, aliaj kuris sur la kampojn, kiel eble plej malproksimen de la ŝoseo. Tie ili premis sin al la humo, enboris siajn kapojn en la argilon kaj per kunigitaj manoj ŝirmis al si la vertojn.
Sed tio neniel helpis. Jam venis denove la germanaj aeroplanoj kaj la aviadistoj klopodis neniigi ĉion, kio povus humanecon eĉ nur rememorigi.
Kien oni povis ĵeti sian rigardon, tie kuŝis mortintoj kaj vunditoj: sur la ŝoseo, en la fosaĵoj, sur la kampoj.
Ĉe la lasta atakondo Daŭmal rigardis returne. Li volis scii, kio okazis al Payen. Tiu el malproksimo svingis la manon, donante signon, ke ĉio estas en ordo. En tiu momento krakis germana aŭtomat — pafilo. Payen renversiĝis. Dum la falo li kontraŭfrapis per la kapo akson de la kaleŝo, kiun li ĵus preterpaŝis. Li restis kuŝanta sur la loko senkonscia.