Certe, la esprimo post kelke da monatoj ne estas realisma. Sed ju pli ni uzas vortojn ne formitajn el la baza radikaro, des pli ni aldonas monatojn kaj jarojn da lernado aŭ da lingva malkomforto al kunhomoj, kiuj, eĉ estante plej kleraj en la propra kulturo, ne havas rimedon diveni, pri kio temas niaj greklatinaĵoj. La zamenhofa celo de lingvo por "ĉiuj sferoj de la homa socio" tiel forlasiĝas. Por kio? Ĉu por io alia ol la plezuro aristokrati? Ĉu eĉ eble por nenio, nur ĉar konscio mankas? Lingvo, kiu respektus la celon de Zamenhof (eĉ se tiu, nesufiĉe klarvidinte, parte respondecas pri la problemo) estus pli bona lingvo ol komunikilo ignoranta kaj la klerulojn, kaj la amasojn, kies kultura fono ne estas okcidenta.
La problemo pri la grekaj elementoj
Unu el la problemoj de Esperanto, se ĝi estu bona lingvo ne-nur-eŭropa, fontas el la fakto, ke tiom da terminoj, ekster la ĉiutaga lingvo, uzas grekajn elementojn, kiuj samsonas kiel bazaj esperantaj radikoj. Ni vidis en la unua ĉapitro la ekzemplon pri teologo, en kiu la greka radiko teo-, signifanta "dio", kolizias kun nia vorto por la konata trinkaĵo. Multaj similaj formaĵoj min ege ĝenas. La lingvo estus pli konsekvenca, pli konformus sian esencan spiriton, se mono signifus nur "pagilo", kaj ne devus transpreni, en grekdevenaj vortoj, la signifon "unu".
Same pri homo en la senco "sama". PIV registris, kiel ĝi devis, ĉar temas pri efektiva uzo, la vorton homoseksuala. Tiu signifas nenion alian ol "samseksema", kaj, kiel kutime ĉe greklatinaĵoj, ĝi estas pli longa. La inklino densigi estas tute normala, kaj ĝi nature kondukas al la pli oportuna homoseksa, kiun mi foje aŭdis. Sed tiu fariĝas neklara, ĉefe por neeŭropanoj, pro la ekzisto de la radikoj hom kaj seks.
Simile netaŭga mi taksas neo en la senco "nova". Al mi, neologismo estas vorto, kiu tute ne plaĉas (vi ne miras, ĉu?). Mi flaras en ĝi la logon de neo, de neniaĵo, tiel ke ĝi odoras iom diable. Mi preferas vorton, kiu sekvu la principojn de mia infana formo de la lingvo: novformo, novvorto aŭ novradiko mi tiam dirus, kaj mi fakte ankaŭ utiligas tiujn formojn, kvankam mi sentas min devigita kompromisi kaj do ankaŭ uzas la grekaĵon. Mi sinceru: ĉi-lastan mi eldiras nur kun piko de la konscienco, kvazaŭ mi ne estus tute honesta, aŭ perfidus ion sanktan...
Preterpase mi notu, ke, se, laŭ mia konvinko, la lingvo evoluos al pli intensa ekspluato de la riĉaĵoj kaŝe kuŝantaj en ĝia baza vortprovizo, ĝi servos al si per sistemo, relative malofte uzata, sed kies ebla fekundeco estas ege granda: la prefiksa uzo de kelkaj radikoj plej ofte uzataj adjektive. De longe oni diras bonfari, bonvoli, novedzo, etindustrio, etburĝo, grandsinjoro, belartoj, belsoneco, ktp.
Mi opinias, ke pli vasta apliko de tiu sistemo povus serioze riĉigi la lingvon, respektante ĝiajn demokratiajn tendencojn. Tiu sistemo havigas la tri ĉi-supre cititajn sinonimojn al neologismo, kaj laŭ mia sento, vorto kiel klarvidi ne tute samsignifas kiel klare vidi, sed havas sencon pli proksiman al "ĝuste percepti". Kiam mi verkis novelojn per limigita vortprovizo, mi plurfoje uzis tiajn formojn kaj ili montriĝis bone akceptitaj de la publiko.
Vorto do necesas por la koncepto "neologismo", sed se novformo aŭ io simila sufiĉas, kial devigi ampleksan parton de la homaro encerbigi al si plian, pli malfacile memoreblan sonĉenon? Ia ŝpara principo regas en la plimulto el la lingvoj. Ne en ĉiuj, konsentite. La angla, ekzemple, tute ne havas ĝin: ĝi amasigas sinonimojn kaj tavolojn diversepokajn sen honto kaj hezito, tiel larĝigante la distancon inter la sociaj klasoj.
Sed ĝi estas escepta. La plimulton el la lingvoj regas kvazaŭ-ekonomiaj reguloj, kiuj konstante forbalaas la superfluaĵojn. En la franca, ekzemple, faillir, en la senco 'manki', choir, 'fali', kaj tistre, 'teksi' (el kiu restas nur la participo tissu, kun la senco 'teksaĵo') paralele uziĝis, dumtempe, kun la sinonimaj manquer, tomber kaj tisser. Sed la ĝenerala ekonomio de la lingvo kondukis al forlaso de la unuaj formoj, pli neregulaj, pli komplikaj, favore al verboj postulantaj malpli da nerva elspezado. Ankaŭ ĉi-aspekte regas konkuro: inter diversaj kuzaj vortoj, por esprimi difinitan ideon, fine venkas la plej taŭga. La principo pri neceso kaj sufiĉo aplikiĝas.
La ekonomia principo ankaŭ prizorgas tion, ke la mankoj estu ŝtopitaj. Zamenhof nomis "komercan entreprenon" ankaŭ firmo. Sed ĉar tiu vorto koliziis kun la adjektivo firma, kiu havas tute alian sencon, kaj disponi adjektivon rilatan al komerca entrepreno, ne konfuzeblan kun firmeco, estis oportune, la lingvo riĉiĝis per firmao. Firma decido kaj firmaa decido tiel fariĝis distingeblaj.
Esperanto celas peri komunikadon interkulture. Estus konforme al tiu celo, kaj ankaŭ, verdire, al la deziro de granda parto de la kolektivo, kiu vivigas ĝin, respekti tiujn ekonomiajn principojn. Ili prizorgus ekvilibron en la kreskado. Se oni larĝigas sen egale profundigi, oni ricevas tiel maldikan tavolon, ke ĝi fariĝas danĝere rompebla. Transpreni radikojn el ekstere estas etendiĝi horizontale. Disvolvi la kaŝitajn, subsupraĵajn riĉojn estas kreski vertikale, akiri fortikigan profundecon. Oni estas des pli stabila, ju pli profunda la pezocentro.
Tiadirekta evoluo estas sufiĉe probabla. Neologismoj kaj grekaĵoj grandparte estas skafaldo. Ili utilis, dum la lingvo estis konstruiĝanta, tro malforta por disflori surbaze de la propra havaĵo, sed nun, post kiam ĝi fortikiĝis kaj interne amasigis la rimedaron necesan por teniĝi mem, la skafaldo verŝajne malaperos: la konstruaĵo ne plu bezonas ĝin. La lingvo iĝis memstara.
La skafaldo tamen kelkatempe plu restos. Multaj lingvouzantoj, en okcidento, ankoraŭ ne sufiĉe distanciĝis de la naciaj dirmanieroj, por vere asimili la lingvosistemon de Esperanto kaj konscii ĝian bonecon. Pri tio oni indulgu ilin. Nia lingvo havas trompan aspekton: ĝi aperas multrilate tiel simila al la okcidentaj, ke ordinara okcidentano ne havas facilan rimedon scii, kio apartenas al Esperanto, kaj kio ne.
Tamen, longperspektive, estos malfacile (kaj sensence) kontraŭbatali la bon-ekonomian principon. Se preni la vorton aŭtodidakte, ekzemple, kian avantaĝon ĝi havas rilate al memlerne aŭ meminstrue? Ĝi estas pli longa, pli peza, kaj signifas ekzakte la samon: aŭto estas la greka formo de "mem" kaj didakt la greka formo de "instru". Kial paroli greke, se eblas sin esprimi en Esperanto? Tio estas kontraŭa al la naskokialo de la lingvo.
La vorto autodidacte necesas en la franca, ĉar tiu ne povas ĉi-sence formi vorton bazitan sur pure francaj rimedoj: la franca estas konstruita tiamaniere, ke la vorto por "mem", soi-même, neniam povas uziĝi prefikse, oni do tiufunkcie diras auto (aŭ self). Transpreni en Esperanton la bonajn kvalitojn de alia lingvo havus sencon, sed la mankojn? Por kio do? Tio estas tro absurda por daŭri en la kondiĉoj de tutmonda komunikado.
Efektive, konsciiĝo konstateblas: antaŭ dudek jaroj, okcidentaj komencantoj malofte kritikis la konstantan uzon de grek- kaj latinaĵoj en Esperanto. Iliaj nunaj posteuloj reagas malsame; ili demandas: "Kial oni akceptis aŭtodidakte, dum memlerne kaj meminstrue ekzistas?" Antaŭ tia demando, la kursgvidanto sentas sin kiel la instruisto pri la angla, al kiu lernanto diras: "Kial oni ne povas traduki mi povos per I will can?" Kiel ni vidis, en la angla kurso, la respondo povas esti nur: "Estas tiel", kio subkomprenigas: "Tia estas la forto-rilato inter la anglalingvanoj kaj ni". Sed ĉu io simila akcepteblus pri Esperanto? Ne. Oni venas al Esperanto-kurso ĝuste por lerni lingvon eksteran al forto-rilatoj. La sola ebla reago estas honeste konfesi: tio estas la nuna stato de la lingvo, kiun Zamenhof mem rigardis provizora, almenaŭ pri la simila kazo de vortoj pseŭdosufiksaj:
Ni povas esperi, ke pli aŭ malpli frue la (...) vortoj "fremdaj" fariĝos arkaismoj kaj cedos sian lokon al vortoj "pure Esperantaj"; ni povas eĉ konsili tion; sed postuli tion ni ne povas. (Lingvaj Respondoj, n-ro 52, vk cit., p. 34–35; Zamenhof mem kursivigis.)