(iv) Ĉiuj naciaj lingvoj estas por alilandanoj tre malfacile lerneblaj. Gramatikaj neregulaĵoj kaj komplikaĵoj malhelpas la liberan alproprigon de fremda lingvo. Prononcado tiel diferencas de lingvo al lingvo (kaj ankaŭ cetere enkadre de ĉiu lingvo), ke la korekta elparolado de nepropra lingvo estas por la plimultaj homoj praktike neebla.
(v) Ĉiu honesta edukisto devas konstati, ke lingvo-instruado en la lernejoj de la mondo reprezentas grandegan investon de tempo kaj rimedoj kontraŭ vere magra kaj nekontentiga finrezulto. En unu brita lernejo – tute ne maltipa – la administrado faris kvarjaran kontrolon, kun jena konkludo: el 300 lernantoj, kiuj devige eklernis la francan lingvon komence de la kvarjaro, nur 30 ( = 10%) provis kaj sukcesis la ŝtatan ekzamenon pri franca lingvo fine de la kvar jaroj. Por atingi tion, oni okupis proksimume 3_200 klashorojn! – kaj tute ne estas cinike, sed simple realisme, konfesi, ke el la 30 sukcesintoj nur 2–3 efektive sciis kompreni kaj kompreniĝi en franca lingvo. Tio pli-malpli spegulas la situacion en almenaŭ la plimultaj mondpartoj. Ne tiel solviĝas la lingvaj problemoj.
La sola konkludo el ĉio ĉi devas esti, ke la internacia uzado de iu nacia lingvo neniam povas esti io alia ol parta, tre neperfekta solvo de la lingvaj problemoj.
Tial ne estas mirinde, ke iuj homoj turnis sian atenton al la kreado de nova lingvo speciale planita por internacia (aŭ tutmonda) uzado.
3: La solvo: praktike
La ideo pri kreado de speciala lingvo ne estas io nova. Ekzemple:
«Laŭ la konserviĝintaj analaj notoj, unu el la mezepokaj gravuloj de la eklezio, la abatino de la monaĥinejo de Rupertberg apud Bingen, Hildegardis (1098–1178), aŭtorino de serio da natursciencaj verkoj, prilaboris eĉ la tutan sistemon de universala skriba kaj parola lingvo: tiu ĉi Ignota lingua per simplicem hominem Hildegardem prolata memorigas laŭ sia strukturo pli malfruajn projektojn de la 19ª jarcento. Ĝia alfabeto havis 32 literojn. La plimulto de la vortoj (substantivoj) finiĝis per z: aigonz – dio, aiganz – anĝelo, pariz – patro, mariz – patrino, juz – homo ktp. La tuta vortaro enhavis ĝis 900 vortojn».[10]
Kun la pasado de la tempo multaj elstaraj eŭropanoj turnis sian atenton al la problemo de universala lingvo, interalie Descartes, Leibnitz, Komenský, Wilkins, Dalgarno, Urquhart, Michaelis, k.m.a. Tamen estas notinde, ke, kvankam Descartes jam en 1629 korekte difinis la strukturon de la kreota lingvo, tamen ĝis la 19ª jarcento la provoj ĝenerale celis kreadon de lingvo filozofia, kun arbitraj elementoj – t.n. aprioraj lingvoj. Ne tiudirekte estis trovota la fina solvo, ĉar tiaj lingvoj aprioraj estis tro malfacile lerneblaj kaj cetere eĉ ne celis uzon far homamasoj. Montriĝis, ke la t.n. «universala lingvo» devas baziĝi sur jam ekzistantaj lingvoj, sed adaptite al la apartaj bezonoj de la uzontoj.
La unua projekto, kiu akiris al si atentindan nombron da seriozaj adeptoj kaj sukcesis disvastiĝi kaj uziĝi nomiĝis Volapük, kaj estis eldonita en 1880 de germana prelato, Johann Martin Schleyer. Pere de populara gazeto, kiun li eldonis germanlingve, Schleyer povis propagandi kaj diskonigi sian projekton, kaj en la daŭro de naŭ jaroj la lingvo estis tiel furora, ke ĝia triumfo ŝajnis certa. Laŭ Teo Jung:
«En la jaro 1889 oni jam kalkulis 283 Volapük-klubojn tra la tuta mondo; ekzistis tiam 316 lernolibroj en 25 lingvoj, aperis 25 gazetoj, el ili 7 redaktitaj ekskluzive en Volapük. Okazis tri kongresoj volapukistaj, la tria kaj plej grava en la jaro 1889 en Parizo. Tie oni parolis ekskluzive en Volapük, kaj la triumfo de la lingvo de Schleyer ŝajnis definitiva. Sed en la sama jaro komenciĝis jam ĝia falo».[11]
Eĉ pli rapide ol ĝi floris, la volapuka movado velkis kaj mortis. Tion kaŭzis ĉefe kelkaj fundamentaj eraroj en la konceptoj de Schleyer.
Unue, la lingvo Volapük, kvankam strukture tre interesa kaj eĉ trafa, estis vere tro malfacile ellernebla. Kvankam la vortmaterialo estis ĉerpita el eŭropaj lingvoj, precipe la angla, la volapukaj formoj estis arbitre tiel ŝanĝitaj, ke rekono plej ofte apenaŭ eblis; la nomo mem de la lingvo formiĝis laŭ la anglaj vortoj world kaj speak, sed fariĝis volapük; la franca douleur fariĝis dol; la germana berg fariĝis bel; ktp. Portugalio fariĝis Bodugan. Krome la gramatiko estis vere komplika: unu profesoro de Volapük kalkulis, ke verbo en Volapük povas havi 505_440 formojn! La sperto montris, ke reformoj de la lingvo urĝe necesas, se oni volas, ke ĝi plenumu sian rolon en la mondo.
Kaj per tio evidentiĝis dua eraro de Schleyer. Li ne lasis en sia lingvo eblecon de natura evoluo. Tio signifas, kompreneble, ke li tute ne konsciis pri la fakto, ke lingvo estas socia fenomeno, kaj apartenas al ĉiuj uzantoj egale. Pro la arbitreco de la materialo, ĉiu nova vorto devis ricevi la aprobon de la aŭtoro, kiu cetere konservis al si ĉiujn rajtojn pri sia verko. Kvankam «aŭtoraj rajtoj» estas respektindaj, ili malebligis ĉi-kaze tiun socian solidarecon, kiu sola tenas vivanta iun lingvon.
«La skismo inter la volapukistoj, manko de unu gvidanta centro, neebleco de laŭgrada plibonigo de la lingvo, sensenca lingva kaj organiza absolutismo de Schleyer, kresko de diversopinieco – kondukis al detruo de la intencoj de [reformemuloj]. La societoj komencis likvidiĝi unu post alia. La gazetoj ĉesis sian ekzistadon, malaprobante la foreston de unuanima agado kaj la taktikon de Schleyer».[12]
Se la leganto scivolas pri la aspekto de tiu kurioza kaj kuraĝa lingvoprovo, jen la komenciĝo de la Patro nia en Volapük:
En aliaj cirkonstancoj la fiasko de Volapük estus povinta entombigi por ĉiam, aŭ almenaŭ dum tre longa tempo, la ideon de arte kreita internacia lingvo. Sed la sorto decidis alie. En 1887, ĝuste kiam Volapük proksimiĝis al sia apogeo, aperis en Varsovio la unua lernolibro (por rusoj) de alia Lingvo Internacia, kiu, evitante la fundamentajn erarojn de sia konkuranto, estis destinita fariĝi la sola plene sukcesa ekzemplo de tia lingvo – tiel ke la nomo Esperanto (origine la pseŭdonimo de la aŭtoro) fariĝis sinonimo de lingvo arta tra la tuta mondo.
La aŭtoro, d‑ro L.L. Zamenhof, jam kiel knabo ekhavis ambicion doti la homaron per komuna lingvo. Juda loĝanto de pola urbo en la tiama Rusa Imperio, li spertis de plej frua aĝo la tragikajn sekvojn de reciprokaj ŝovinismoj inter la diversgentaj loĝantoj de sia urbo, kaj li konkludis, ke al tiuj malamoj gravege kontribuas la lingva diverseco. Li estis do la unua tia projektanto, kiu havis fortan socian motivigon de sia kreemo, kaj por kiu la praktika aplikado kaj utiligo de la lingvo estis unuavica faktoro.
Jam kiel gimnaziano li produktis unuan formon de sia lingvo, sed tiu formo poste perdiĝis. Post universitato (li iĝis medicinisto), li rekomencis la interrompitan laboron kaj dum dek jaroj li prilaboris kaj poluradis sian projekton, provante kaj pruvante ĝin en la plej diversaj kuntekstoj. Laŭ li, la lingvo devis esti laŭeble facile lernebla, kaj uzebla tuj de la lernintoj eĉ se mankus aliaj adeptoj. Ĝi devis ankaŭ havi la eblecon evolui.
Kiel li sukcesis pri tiuj celoj, kaj kia estis la lingvo de li kreita, ni vidos en la posta ĉapitro. Sed la nova lingvo disvastiĝis, unue en la Rusa Imperio, baldaŭ aliloke, kaj komenciĝis tiu jarcento de seninterrompa kaj mondskala uzado de lia lingvo, kies datrevenon oni festis en 1987.
La lingvo Esperanto estas fenomeno unika: ĝi estas la sola arta lingvo en la historio de la mondo, kiu ekvivis kaj daŭre pli fariĝis komuna lingvo de homoj el ĉiuj nacioj kaj ĉiuj mondpartoj, krea lingvo de poetoj kaj faka lingvo de sciencistoj, plenrajta komunikilo apud ĉiuj aliaj, laŭdire «naturaj», lingvoj.