Ĝi ne estas, kaj cetere ne celas esti, la lingvo «universala» de la pli fruaj filozofoj. Ĝi neniel kaj neniam celas «forigi» aliajn lingvojn.
Kio ĝi estas, tio estas praktika solvo de la lingva problemaro, kiu maloportunis al la homaro dum miloj da jaroj.
4: La lingvo Esperanto
Same kiel kanalo estas planita rivero, Esperanto estas planita lingvo. Ĉar ĝi estas planita kun difinita celo, kanalo evitas la neoportunaĵojn kaj fizikajn limojn de riveroj, kaj kondukas laŭeble rekte al sia celo. Tiel ankaŭ Esperanto inter lingvoj.
La celo de Esperanto estas senbara komunikiĝo inter malsamlingvuloj. Ĝi estas la sola lingvo en la mondo, kies unua kaj ĉefa rolo estas internacia uzado. Tial ĝi plej perfekte plenumas tiun rolon, ĉar por tio ĝi estis planita.
Aliaj lingvoj, kiujn oni foje nomas internaciaj, efektive ludas tian rolon ĝis certa grado; sed ili restadas antaŭ ĉio lingvoj, kies ĉefa funkcio estas servi al iu aparta socio (nacio, lando, tribo, religio), kaj ili konvenas nek por senĝena uzado en la kadro de iu fremda socio, nek por senpartia, egalpeza perado inter diversaj socioj. Tiajn taskojn ili faras nur tre malperfekte. Ili estas ankaŭ tre malfacile akireblaj por fremduloj.
Por ke Esperanto plenumu sian unikan rolon, necesis, ke ĝi havu interalie apartajn kvalitojn. Jen sekvas kelkaj el ili.
Maksimuma internacieco
La tereno de Esperanto – kaj tion ofte forgesas teoriistoj – estas, laŭdifine, la tuta mondo, kaj ne iu limigita sektoro, kiel ekzemple tiu de la hindeŭropaj lingvoj. Internacieco ne limiĝas al Eŭropo; ĝi ampleksu laŭeble ĉiujn lingvojn. Unuavide tio ŝajnas neebla, ĉar la lingvoj de la mondo treege malsimilas inter si. Sed Zamenhof evitis enfalejon, en kiun trafis pluraj planlingvaj teoriistoj: ili celis ian «tujan kompreneblecon», per lingvo, kiun oni povu legi (ne skribi, ne paroli) sen antaŭa lernado.
Sed kiujn ni komprenu sub tiu «oni»? Vidiĝas, ke tiaj projektoj celas klerajn eŭropanojn – tiujn malmultajn elitulojn, kiuj jam scipovas pli ol unu eŭropan lingvon, aŭ precize tiun elektitan klerularon, kiu malpli ol aliaj urĝe bezonas komunan planlingvon. Kaj por atingi tiun pasivan legeblecon (pli ŝajnan ol realan), la aŭtoroj estis devigataj nenecese malfaciligi la aktivan lernadon, ĉar ili enkorpigis en siaj projektoj multajn neregulaĵojn kaj idiotismojn de la etnaj eŭropaj lingvoj.
Krei lingvon «internacian» sur bazo pure eŭropa signifus nur pliampleksigi la multnombrajn lingvajn diskriminaciojn jam ekzistantajn.
Tia eŭropeca starpunkto ankaŭ ignoras la lecionojn de la historio. Estas vere, ke antaŭ cent jaroj la eŭropanoj estis pli evoluintaj, riĉaj kaj entreprenemaj ol la plimultaj alilandanoj. Eble ŝajnis tiam nature, ke la plej potenca mondparto trudu «sian» planlingvon al la malsuperaj nacioj aliloke, same kiel ili trudis siajn etnajn lingvojn al la subpremataj kolonioj.
Sed intertempe, kiel ĉiam okazas pli aŭ malpli frue, la apogpunkto de la mondpotenco ŝanĝis sian lokon. Nia epoko vidas la teĥnikan kaj ekonomian plifortiĝon de japanoj, araboj, ĉinoj kaj aliaj kompare kun Eŭropo. Antaŭvidebla estas la iama potenciĝo de Afriko aŭ Sudameriko.
Se Esperanto estus lingvo tute eŭropa, ĝi certe jam ŝajnus malpli akceptinda en pluraj mondpartoj, kie, male, ĝi estas hodiaŭ relative populara kaj uzata.
Kiel do Esperanto transsaltis tiun obstaklon?
Unuavide ĝi aspektas eŭropa, tion oni devas konfesi, ĉar la radikaro estas preskaŭ ekskluzive eŭropdevena. Kiam oni vidas la vorton birdo, konstateblas: «Ha! el la angla»; bedaŭri: «el la germana»; ŝelko: «el la pola». Sed kiam oni vidas la vorton aliĝilo aŭ ĉiesulino, tiaj konstatoj jam ne validas. Kaj en la kazo de, ekzemple, foresto, la konstato: «Ha! el la angla» (= arbaro) estas komplete erara.
Oni devas kompreni, ke la radikoj ne estas vortoj. Ili estas la materialo, el kiu la vortoj estas konstruitaj. Tiun fakton eĉ esperantistoj ne malofte pretervidas. Edmond Privat, ekzemple, skribis: «Esperanto… ne konas duoblajn konsonantojn samajn».[13] Oni devas nur pensi pri la vortoj mallarĝa, sammaniere, preterrajdi ktp, por konstati la erarecon de tiu aserto. Privat aludis al radikoj (kvankam bedaŭrinde lia aserto ne plu validas centpocente).
La vortmaterialo de Esperanto konsistas el radikoj, afiksoj kaj finaĵoj. Eĉ tiu tradicia kaj konvencia disklasigo estas nenecesa – kaj eble malutila; ĉar t.n. afiksoj, kaj eĉ foje finaĵoj, kapablas roli kiel radikoj: ulo, ina, eta, aĵo, ilaro, inta, ariĝi, male … «neniam kaj ĉiam as’anta» (Miĥalski).
La poeto Julio Baghy iam eĉ verkis tutan poemon, kies vortoj konsistas preskaŭ ekskluzive el afiksoj, prepozicioj kaj finaĵoj:
Efektive, ĉiu ero de la esperanta vortmaterialo posedas sian semantikan enhavon, kiu ideale restas senŝanĝa, senkonsidere pri la rolo, kiun la eroj ludas en vorto aŭ frazo. Finaĵo substantiva, adjektiva aŭ verba difinas la funkcion de radiko en la frazo. Tio signifas, ke ankaŭ la prepozidoj, konjunkcioj, korelativoj kaj numeraloj povas roli substantive, adjektive kaj verbe, ekz‑e: Li sidas en la aŭto ekster la domo (prepozicie); sed ankaŭ: «…ĝiajn fortojn de l’ en’ kaj ekstero» (substantive: Miĥalski). Kial li ne alvenis? (korelative); mi ne scias la kialon (substantive).
Sammaniere, afikso aŭ radiko povas roli prepozicie:
aŭ: «la traduko de „Hamleto“ far Zamenhof».
Tiu ĉi semantika konstanteco kondukas al grandega aglutineco de Esperanto, t.e. el la vorteroj oni tute normale konstruas vortojn kunmetitajn, en kiuj ĉiu ero konservas sian signifon, kaj la signifo de la vorto estas la sumo de la signifoj de la eroj, el kiuj ĝi estas kreita. Tiel normala en Esperanto estas tio ĉi, ke apenaŭ necesas citi ekzemplojn, tamen: vortspeco (vort·spec·o); montgrimpi (mont·grimp·i); facilanima (facil·anim·a); nenionfarado (neni·o·n·far·ad·o), ktp. El tiu centpocenta aglutineco sekvas, ke ĉiu parolanto povas krei el la elementoj siajn proprajn vortojn – kaj esti komprenata de ĉiu alia esperantisto. (Foje komencantino volis paroli pri sia naskiĝtago sed ne konis tiun vorton; ŝi do parolis pri sia malmortotago, kaj kompreneble ĉiuj komprenis.)
Tia vortkonstruado ja ekzistas sporade kaj malabunde en lingvoj hindeŭropaj, sed ĝi ne estas tipa aŭ larĝe aplikebla principo. Male, en tre multaj nehindeŭropaj lingvoj (ekz. japana, svahila, turka) ĝi estas tiel same normala fenomeno kiel en Esperanto. Ĝi havas ankaŭ tiun avantaĝon (el vidpunkto de lingvo planita), ke ne necesas havi por ĉiu koncepto apartan, sendependan radikon. Kontraŭe, per relative limigita radikaro oni povas esprimi multegajn konceptojn: «…la Plena Vortaro de la jaro 1954 enhavas 7_866 vortradikojn, el kiuj oni povas formi en Esperanto minimume 80_000 vortojn … Aliflanke, por la praktika aplikado de la lingvo en la ĉiutaga vivo ne estas necesaj pli ol 700 aŭ 800 vortradikoj, el kiuj oni povas formi 7_000 aŭ 8_000 derivitajn vortojn.»[14]