La granda merito de la sofistoj kaj la vera motivo, pro kiu la plej malestimindaj estuloj ŝajnigas malestimi ilin, ĝi estas ke, kunvokinte la civiton antaŭ la tribunalon de la naturo, ili aŭdis la naturon kondamni la civiton kaj la patrion.
Sokrato estas iu sofisto, la plej granda kaj la plej bona el ĉiuj. Sed li ne uzas la samajn vortojn, kiel la aliaj. Anstataŭ diri la civiton, li nomas la neskribitan leĝon. Li malestimas la skribitan leĝon pro respekto al la neskribita leĝo, kiel ĉiuj sofistoj indaj je tiu bela nomo malestimas la civiton pro amo al la naturo. Sed mi vaste pritraktis tiujn aferojn en mia libro "Pri la Sofistoj".
Kiel malsinceraj estas Ksenofono kaj Satono ! En pluraj lokoj de siaj libroj, ili laŭdigas la leĝon per Sokrato, kaj nenio indikas, ke temas pri la neskribita leĝo, kies plej malbona malamiko estas la skribita leĝo. Tiel, eĉ kiam ili raportas aŭtentikajn parolojn, ili scias, per iu eta forpreno aŭ per iu negrava aldono, mensogigi eĉ la ve- ron; ili igas ĝin diri la malon je tio, kion ĝi diris. Kaj tiuj malŝatinduloj aŭdace pretendas esti disĉiploj de Sokrato la verdirema !
Ksenofono eble kulpas ĉefe pro stulto. Mi konjektetas, ke ĉiam li komprenis ion nur pri la mirindaj mortigartoj, la ĉaso kaj la milito. Sed, kion diri pri Satono ? Tiu certe komprenis. La lumo havis spacon por malvolviĝi mal- antaŭ lia larĝa frunto, glata en la tempo de Sokrato kaj ŝajne pura, nun falta kiel helika kohko. Sed li alprenis opiniojn de Heraklito, kiujn li ekkonis per Kratilo, kaj li alprenis opinicjn de Pitagoro, kiujn Heratogeno instruis al li. Multon li ŝuldas al du komikaj poetoj, Sofiono kaj Epikermo. Tiu granda plagiatisto iris aŭskulti la sensenc- aĵojn de la pastroj el Egiptio. Ĉiujn likvorojn el Grekio, el Sicilio kaj el G-rand-Grekio li miksis kun la akvoj de
la Nilo. Kaj tiun abomenindan miksaĵon li atribuas al Sokrato, kiu indignas pro tio, se oni povas indigni en la Elizeo, kion mi ne scias.
Koncerne min, mi fieras pro tio, ke en mia junaĝo mi aŭdis du el la plej bonaj sofistoj. Sed mi ne miksas iliajn instru- ojn kaj mi ne atribuas al Sokrato el la vilaĝego Alopeco, kion mi lernis per Gorgiaso el Leontio.
Cetere, mi ne volus maljuste trakti sammaniere du neegal- ajn homojn. Mi scias, ke al Sokrato mi ŝuldas milfoje pli ol al Gorgiaso. Gorgiaso estis admirinda en la arto persvadi kaj koncerne lian scion pri la moralaj veroj, ĝis oni aŭdis Sokra- ton. Tuj kiam mi aŭdis Sokraton, mi ne plu volis alian majs- tron.
Tiam mi ne estis la maljunulo, kian emas nomi Satono, kiu volonte maljunigas la aliajn filozofojn, imite al virino, kiu maljunigas siajn amkonkurantinojn. Malgraŭ mia junaĝo, mi jam havis disĉiplojn. Mi forsendis ilin, dirante s "Kiam epoko havas la feliĉon posedi iun Sokraton, nur lin konvenas aŭs- kulti". Tiom longe, kiom vivis Sokrato, tiom longe mi ne kon- sentis havi disĉiplojn; kiuj venis al mi, por lerni la veron kaj la bonajn kutimojn, al tiuj mi diris : "Vi venu kun mi lerni de tiu, kiu instruas min; pli freŝa kaj pli saniga es- tas la akvo, kiun oni trinkas ĉe fonto."
Tiuepoke, mi loĝis ĉe Pireo. ĉiumatene mi laŭiris kvardek stadiojn, por veni aŭskulti Sokraton. Mi revenis hejmen nur Ĉe la nokto. Tuj alveninte, mi skribis, kion mi aŭdis dum la tago. Matene kaj vespere, dumvoje, mi meditis la parolojn de Sokrato. Car la paroloj de Sokrato estis neelĉerpeble plenaj. Mi povas diri, ke mi vivis tage kaj nokte kun Sokrato, kiel fidela amantino kun la amato. Kiam mia korpo estis for de lia korpo, miaj oreloj ĉiam aŭdis ne nur liajn parolojn sed lian voĉon; ofte miaj lipoj ridetis, tiel ke miaj okuloj kredis vidi lin.
4
Eĉ la infanoj scias parkere la tekston de la akuzo starig- ita kontraŭ Sokraton : "Meleto, filo de Meleto, el la vilaĝ- ego Lampsako, akuzas Sokraton, filo de Sofronisko, el la vi- laĝego Alopeco. Sokrato atencaa la leĝojn, neante la ekziston de la dioj, kiujn honoras la civito, kaj enkondukante novajn diojn; kaj li kulpe malvirtigas la junularon. Puno : la mor- to."
La infanoj kaj la homoj parkere ripetas tiujn hontind- ajn parolojn, kaj pro ili hontigas Meleton, filo de Mele- to. Sed kaŭze de la mensogoj de Satono kaj de kelkaj. aliaj, ili preterlasas ĵeti la honton al la vera kaj larĝa celo : la civito. Ĉar estas vere, ke Sokrato, obeante al la natu- ro aŭ, kiel li diris, al la neskribitaj leĝoj, noble aten- cis kontraŭ la skribitaj leĝoj kaj la ordonoj de la civi- to. La leĝoj de la civito hontinde sin venĝis, laŭ sia ku- timo.
Ankaŭ mi malestimas Aniton, Meleton kaj Likonon. Sed mi malestimas ilin pro ilia vera krimo : tial ke ili obeis, obeis ĝis fariĝi mortigintoj, al la nenaturaj kaj mensogaj leĝoj de la Civito. Mi malestimas ilin pro tio, ke ili es- tis civitanoj, ne homoj.
Antisteno la hundo, funkciante kiel hundo de Sokrato, bojis al Meleto, al Anito, al Likono; ĝi ne ĉesos ho^i al tiuj malŝatinduloj, kiuj estis civitanoj, ne homoj. Gi mor- dis ilin, kiam ĝi povis ilin mordi. Mi kontribuis por ek- ziligi Aniton kaj por mortkondamnigi Meleton. Eble Antiste- no la hundo malpravis. Eble Sokrato dirus al mi : "La mal- bono, kiun ci faris al Meleto, ne forpreniĝas el la malbo- no, kiun Meleto volis fari al mi; male ĝi aldoniĝas." Ofte mi aŭdis de Sokrato belajn parolojn, kiaj devus igi min aŭdi, post lia morto, parolojn tiajn. Ho ve ! miaj oreloj estis ankoraŭ tro junaj por tiaj paroloj.
Mi kredis esti amiko de Sokrato, vengante lin al liaj malamikoj. Dum mia maljunaĝo, mi estas pli amiko de Sokra- to kaj de tio, kion li deziris. Pli bone mi komprenas lian penson kaj mi bedaŭras esti persekutinta homojn, kiujn li ne persekutus. Tion mi tiom bedaŭras, ke, puninte Meleton kaj Aniton, la Atenanoj kredas esti punintaj la mortigint- ojn de Sokrato. Ili ankoraŭ ne scias la nomon de la mort- iginto de Sokrato, kaj ke li ne nomiĝas "Meleto", nek "Ani- to", nek "Likono", sed ke ĝi sin nomas Nomos[4] . Ili rompis, post ties uzo, unu el siaj multnombraj ponardoj; ili ne rompis en si mem la respekton al la leĝo kaj la guston por la laŭleĝa mortigo. ,
Sokrato kaj Antisteno tion ĵuras per la hundo : Sokrato kulpis en la stultaj okuloj de la leĝo. Li ja ne estis ti- el s^r.ita, por kredi je la dioj, kiujn honorigas la Civito. Malgraŭ siaj mensogoj, Satono mem, en sia "Eŭtifrono", ra- portis, mildigitaj kaj malfortigitaj, kelkajn el la mokoj per kiuj Sokrato supersutis la religion, tiun helpanton de la skribita leĝo, tiun naskanton de miloj da krimoj kaj de miri- adoj da stultaĵoj.
Ksenofono mensoge rakontas, ke Sokrato faris oftajn ofer- ojn, aŭ en sia domo, aŭ ce la publikaj altaroj. TTeniam mi vi- dis Sokraton oferi hejme. Se la cirkonstancoj instigis lin oferi publike, tion li faris, kiel li obeis al aliaj leĝoj kaj kutimoj, kiam kutimoj kaj leĝoj malutilis al neniu. Sed li obeis ŝercante kaj mokante. Lia obeo mem estis leciono pri memstareco.
Li ne kaŝis, ke pro malŝato li obeis. Oni deturnas sin de rekta vojo, por ne fali en abismon aŭ sin vundi kontraŭ roko, sed oni ne prikantas la ĉarman mildon de 1'roko nek la plenon de l'profundegaĵo.
Kiam Sokrato oferis, tiam mi Ĉiam aŭdis lin ŝerci kaj moki. Li diris :
Ni faru por tiuj kompatindaj dioj, kion ili ne kapablus fari por si mem.
Li aldiris :
Feliĉe, tiuj fantaziaj estuloj postulas nur la neutiligebl- ajn partojn de 1'viktimo. Kio ebligas al ĉiuj homoj vivi kaj al la pastroj grasiĝi.
Iun tagon, oni petis de mi en lia ĉeesto oferon por la Patrino de la Dioj. Mi respondis, ridante :
Riĉulo indignus kaj konsiderus ofenda mian donacon de unu dralano aŭ de unu obolo al lia patrino. Kial ci petas, ke mi faru tian ofendon al la dioj, kaj ke mi kulpigu ilin, entrud- iĝante en iliaj aferoj familiaj, pro nesufiĉa subteno al ilia patrino ?