Sokrato ridegis kaj li diris al la monkolektanto, kiu sin turnis al li :
Antisteno respondis por ĉiuj piuloj. Ci konsideru min, . mi petas, kiel pian homon.
La kolektanto ricevis eĉ ne unu solan obolon de la Ĉirkaŭ- antaro de Sokrato.
Alian tagon, iu orfea pastro laŭde priparolis antaŭ ni la feliĉegon de la malprofanuloj en Elizeo. Mi demandis lin :
Eion do ci atendas por morti kaj iri ĝuadi tiajn plezurojn?
Li atendas, diris Sokratc .osti certa pri la aferoj, kiujn li rakontas al ni.
Oni sciasy ke neniam li favore konsentis esti malprofan- igita. Li asertis :
Pli utila estas la vojago, kiun ci faras en ci mem, ol la vojaĝo al Elizeo.
Pri tio li ankoraŭ diris :
Se la paroloj de la hierofanto kaj de la dadaŭko kontraŭ- as la parolojn de mia dajmono, kial mi irus aŭskulti men- sogojn ? Se la paroloj de la dadaŭko kaj de la hierofanto akordas kun tiuj de mia dajmono, kial mi irus aŭskulti solenajn kaj malfacilajn, kiam mia dajmono familiare paro- las al mi kaj laŭ mia komprenkapablo ? Sed, se la malpro- faniĝo rilatas al.aferoj, kiujn ne konas mia dajmono, kial mi perdus mian tempon serĉante senutilajn konojn ?
Ksenofono asertas, ke Sokrato kredis je la divenarto. Neniam Sokrato elmontris tian kredon. Mi ne faros dekstre la mensogon, kiun Ksenofono faras maldekstre. Mi konfesas la tutan veron : mi ne scias, ĉu Sokrato kredis aŭ ne kre- dis je la divenarto. Eble li mem ne sciis. Tial ke la de- mando ŝajnis al li ne interesinda. Jen estas la solaj paro- loj, kiujn li aŭdigis antaŭ mi. Kaj plurfoje mi aŭdis ilin.
Ne konsultu la diojn aŭ la birdojn, - rekomendis Sokrato, konsultu nenion kaj neniun pri tio, kion ci mem povas ek- scii. Car tio, kion ci ne povas mem ekscii, havas por ci neniun utilon.
Tiel la saĝulo eĉ ne konsentos demandi sin, ĉu li kre- das aŭ ne kredas je la divenarto, ĉar, vera aŭ malvera, tiu scienco estas por li neutiligebla.
Sekve, Meleto pravis, kiam li deklaris, ke Sokrato mal- estimis la diojn, kiujn honoras la civito. La sola malpra- vo de Meleto, ĝi estas mallaŭdi tion, kio estas laŭdinda. Ksenofono faras la saman pekon kaj krome li mensogas pri faktoj. Meleto verdiras, kiam li asertas, ke Sokrato ehkon- dukis novajn diojn. Sokrato enkondukis multege da novaj dioj.
Min li aprobis, kiam mi diris :
Laŭ la leĝo, ekzistas pluraj dioj; laŭ la naturo, ekzis- tas nur unu dio.
Li aldonis, ke Dio malsimilas je Ĉiu estulo, kiun ni ko- nas aŭ povus koni, kaj ke estas malpie prezenti ĝin per bildoj. Post Anaksagoro, kiu, malgraŭ la amikeco de Peri- klo, estis kondannita kiel ateisto, Sokrato ofte honoris dion, kiun li nomis la Spirito. La Spirito, kiu el la eks- . tera kaoso faras kosmon, estas la sola dio ekstera al la /
homo. Antisteno konsentas la nomon dio al neniu alia estulo. Sed Anaksagoro parolis pri la Spirito kun certo. Sokrato ka,j Antisteno parolas pri la Spirito kun dubo kaj maltrankvilo, kiel oni parolas pri malcerta, malproksima afero, kiun neniam vidos nia okulo, kiun neniam konceptos nia intelekto. Eĉ, se mi ĝuste komprenas iujn parolojn, kiujn Sokrato eldiris la lastan tagon de sia vivo, kaj kiujn oni legos pli poste, So- krato, dum sia maljunaĝo, ne plu kredis je la Spirito.
Sed Sokrato parolis kun certo pri aliaj dioj, multegaj, pri dioj tiom multnombraj, kiom la homoj. Ciu homo estas ia kaoso, sed estas en ĉiu homo iu dio, kiu, se tion ci Volas, ordigos en kosmon kaj en feliĉon cian doloran kaoson.
Tiu interna dio instruas al ni la neskribitajn leĝojn, haltigas nian emon al malbonaj agoj, konsilas al ni malobeon al la leĝoj de la Patrio, se ili kontraŭas al la neskribitaj leĝoj. Oni scias, kun kiu skrupula atento Sokrato aŭskultis sian dajmonon kaj obeis al ĝi. Sed oni rakontis pri tio mil ridindajn fabelojn. Se oni kredus la malkleran plebon kaj la maleminentajn filozofojn, Sokrato estus vantulo, kiu kredis esti la sola posedanto de unu dajmono. Nu, neniam Sokrato opiniis esti privilegiita rilate ion ajn kaj li sciis, ke kiu ajn aŭskultus, kun la sama zorgo, kiel li, sian'propran dajmonon, fariĝus bona kaj feliĉa kiel li. .
Iun tagon mi demandis lin ĉu, en okazo de malakordo, li prefere obeus al la Spirito, ordiganto de la ekstera kaoso, aŭ al la dajmono, ordiganto de la interna kaoso. Li respon- dis al mi :
Eble cia demando havas nenian sencon. Car, se la Spirito havas ion por diri al mi, kiel ĝi povos tion diri al mi ?
Mi ne scias, Sokrato.
Ĝu ci kredas, ke ĝi povus aperi antaŭ mi en la formo de homo kaj paroli al mi per iu buŝo ?
Tion mi ne kredas, Sokrato.
Ĝu ci kredas, ke ĝi povus pruntepreni la voĉon de pastro ?
La pastro ĉiam ŝajnis al mi la plej malbona malamiko de la Spirito.
Do ne de ekstere la Spirito parolos al mi.
Ja, tiel ŝajnas.
Ĉu ĝi do parolos al mi interne de mi mem ? Verŝajne»
Sed, ĉu do ci ne scias, ke la dia voĉo, kiun mi aŭdas en ĝin mi nomas mia dajmono ?
Tion mi scias, Sokrato.
Do, se la Spirito havas ion por diri al mi, estas mia dajmono, kiu diros tion al mi.
Mi plie demandis lin :
ĉu ĉiu homo havas, kiel ci, konsilantan dajmonon ?
Li respondis min :
Jes, sed ne ĉiuj kapablas ĝin aŭskulti.
Pro kio, Sokrato, ne ĉiuj havas tiun kapablon ?
Kiam ci estas sur la placo, mia Antisteno, inter la konfuzaj voĉbruoj de 1'popolamaso, ĉu ci tiel klare me- moras mian voĉon, kiel dum izoleca marŝado sur la vojo al Pireo ?-
Malpli klare, Sokrato.
Kaj la voĉoj, kiuj estas en ci, kie ci aŭdas ilin pli klare, ĉu en la izoleco aŭ sur la placo ?
En la izoleco.
Sed, ĉu la plejmulto el la homoj ne ĉiam vivas, kvazaŭ ili estus sur la placo ?
Mi ne komprenas la sencon de cia diro.
Ĉu do ili ne Ĉiam estas atentaj al la voĉo de 1'kutimo, al la voĉo de la leĝo, al la aprobaj aŭ malaprobaj krioj de 1'popolamaso, al la promesoj kaj al la minacoj de la altaj oficistoj ŝtataj, al la vantaj paroloj de 1'pastroj kaj de la orakoldirantoj ?
Ili Ĉiajii atentas iun el tiuj aferoj, Sokrato.
ĉar tion ci scias, kiel ci ne scius pri la bruegoj, kiuj silentigas la dolĉan kaj profundan voĉon de ilia dajmono ?
Tion mi nun scias, Sokrato. Necesas, por aŭdi sian daj- monon ŝtopi la orelojn, por ne aŭdi la eksterajn bruojn. De nun, por aŭdi la veron, kiu en mi estas, mi ŝtopos miajn orelojn kontraŭ la mensogoj de la Civito, de la leĝoj kaj de la kutimoj.
Dum kelkaj momentoj ni restis silentaj; ĉar mi pri- pensis, kion mi ĵus diris kaj ju pli mi pripensis la ĵus diriton, des pli ĝi ŝajnis al mi vera. Ridetante, Sokrato rigardis min pripensanta. Kaj ĉirkaŭ ni li rigardis tiujn, kiuj, kiel mi, pripensis. Sed, al iu, kiu ekmalfermis la Luŝon, Sokrato signe petis, ke li atendu.
Kaj tiujn aferojn mi vidis kvazaŭ en sonĝo. Fine mi elsonĝiĝis, demandante :
Ho Sokrato, Ĝu la dio, kiun ci nomas mia dajmono, ne estas tiu, kiun mi nomas foje mia konscienco, foje mia prudento ?
Guste dirite, mia Antisteno; kaj la filo de Fenareta 3us s-ukcesis senpene unu el siaj plej bonaj akuŝoj.
Nu, Ksenofono Ĝeestis, kaj.Fedono, kaj Satono. Iliaj ore- loj aŭdis, kiel la miaj. Se Pedono kaj Ksenofono havus la saman karakteron, kiel mi, se Satono havus ia saman bonvol- emon kaj. la saman sinceron,' kiel mi, ili komprenus, kiel mi komprenis.
Sed cu pravas la tria akuzo, laŭ kiu Sokrato koruptis la junularon ?
La tri akuzoj estas maljustaj, kiel la leĝo. La tri akuzoj estas pravaj antaŭ la okuloj de la tiranoj, kiuj subtenas la leĝojn, kaj de la stultuloj, kiuj kredas je la taŭgeeo de la leĝoj. Tial la tri akuzoj malhonorigas ne nur la akuzintojn kaj la juĝistojn, kiuj kondamnis, sed iun ajn, kiu, pro tiran- eca singardo aŭ pro sklavaĉa stulto, laŭdas la leĝon, iun ajn, kiu ordonas en la nomo de la leĝo aŭ blinde obeas la leĝon.