З пошты пазванілі:
— Вам тэлеграма. Даставіць ці прачытаць?
Я і забыўся, што ёсць такая сувязь — тэлеграф. Гэта з рэвалюцыі нешта: тэлеграф, конніца, бронецягнікі. Павінна было б скончыцца.
— Дастаўце.
— Дык яна кароткая. Яна...
З пошты замаўчалі. Я ледзь не сказаў: кароткую лягчэй несці.
— Добра, чытайце.
— Я прачытала.
-- І што там?
— Тое, што напісана.
З пошты зноў замаўчалі, адклаўшы трубку — чуліся толькі шып і трэск. Я ўспомніў пра чарнавыя тэлеграмы, якія хоць парві, каб не чытаць — і пачаў палохацца.
— Алё...
— Алё... Дык можна не дастаўляць?
— Скажыце, што там напісана...
— Я сказала. Больш няма нічога. Подпіс Зоя.
Да мяне нарэшце дайшло. Ну і пошта...
— Адкуль тэлеграма?
— Серпухаў Маскоўскай вобласці. Яна клічнік Зоя кропка. Можна не дастаўляць?
Завялася, як кружэлка... Дастаўляць, не дастаўляць...
— Можна... Што ж вы клічнік і кропку не прачыталі?
— Бо знакі, а не словы... Тэлеграму заўтра ў паштовую скрыню кінем.
Сёння, значыць, маглі б даставіць, а заўтра ўжо кінуць... Істотная розніца паміж сёння і заўтра.
Як паміж клічнікам і кропкай.
Яна клічнік Зоя кропка. У Серпухаве тэлефонаў няма?..
Я бываў у Серпухаве, гэта недалёка ад Масквы, там ёсць тэлефоны. За савецкім часам увесь Серпухаў быў завалены тэлефонамі, не маглі ж іх зліквідаваць з надыходам дэмакратыі. Тады чаму тэлеграма?.. І такая?..
Яна перад клічнікам — Лідзія Паўлаўна. І, калі пасля Лідзіі Паўлаўны клічнік, значыць, гэта яна! Яна, Лідзія Паўлаўна, забіла, значыць, Ігара Львовіча. У чым і прызналася Зоі, якая яе западозрыла. Пра што і сказала мне яшчэ перад ад’ездам — вось тут, на гэтым месцы: “Яна і забіла...” Маці, значыць, забіла сына і цяпер прызналася ў тым малазнаёмай жанчыне, якую пакінула ў кватэры даглядаць сабаку...
Дурдом. Пошта. Яна клічнік Зоя кропка.
І ўсё ж Дартаньян выскачыў аднекуль, калі я выязджаў з фікусам?.. І аднаго яго Лідзія Паўлаўна не пакінула б, Дартаньян — не фікус. Тады выходзіць, што ні ў якую жылкантору яна не пайшла, хавалася недзе ў двары, прычапіўшы запіску да фікуса. “Свае праблемы я вырашу сама...” Ці пайшла і вярнулася?.. Тут нават пагроза нейкая: вырашу сама... Не жылканторская пагроза... Хоць што я, дальбог? — як з усімі ў дурдоме... Не магла, канечне, забіць, якія б запіскі сама ні пісала і якія б тэлеграмы Зоя ні дасылала, але павінна была некага бачыць... Хто ўваходзіў, выходзіў, супраць каго яна ці баіцца так, што ў пабег кінулася, ці не хоча, не можа сведчыць. І дурыць Зою, беручы ўсё на сябе, калі ўжо Зоі гэтак хочацца...
Мусіць, Зою распірала ў нецярпенні давесці мне сваю правату, па якую і паехала ў Маскву, і яна, вынаходлівая, пабегла на тэлеграф, па тэлефоне мяне не знайшоўшы. Не туды званіла. Ёй трэба было Максіму Аркадзьевічу, былому мужу званіць. Нельга пра блізкіх, хоць і былых, гэтак хутка забываць, Зоя...
Ад Стэфы я паехаў да Крабіча, той спаў п’яны, хата наросхрыст, я расштурхаў яго: “Што ж ты пра дачку сваю прыдумаў?..” Ён паглядзеў свінцова: “Што хацеў, тое прыдумаў...” — і зноў мёртва заснуў. Парыўшыся ў шафе і на кніжных паліцах, я знайшоў сямейны фотаальбом, у якім былі і дзяды, і бацькі, і брат Крабіча, і братавая з дзецьмі, двума сынамі, але ніводнага фотаздымка Зіначкі, ніводнага... Як насампраўдзе яна для Крабіча памерла.
Але нашто яна памерла?.. Каб не жыць са Стэфай, з сям’ёй, можна і не хаваць жывую дачку. Няхай Крабіч які-заўгодна прыдурак, але ж не вар’ят.
Ён і не сказаў мне сам, што дзіця пахаваў, мы тады амаль не бачыліся — спачатку без прычын, я ўсё недзе на гастролях быў, а пасля з-за Марты, якая яго не трывала. Ён убачыў яе цяжарнай — і ёй сказаў. Нібы ў апраўданне, што п’е і шалее: дзіця страціў. Быццам да таго не піў і не шалеў... Знайшоў, калі і каму сказаць... Марта хоць і немка, але цяжарная — і да мяне ў слязах, да істэрыкі блізкая: “Якія ж вы сябры?!.” Я не паверыў: столькі часу, тры гады маўчаць пра такое, калі нават сябры мы абы-якія... А Крабіч, калі я запознена паспачуваў яму, адвярнуўся. І прагаварыў не мне, а некаму і некуды: “Нічога. Паэту, каб мець, трэба страчваць. І быць адзінокім у страце”.
Ён і раней мне не раз даводзіў: вялікі паэт — гэта вялікія страты. Дык што: выкапаў сам у сабе магілу і пахаваў дачку, каб мець вялікую страту?..
Божа, мы нічога адзін пра аднаго не ведаем! Ніхто, ні пра каго. А Бог ведае пра нас?..
У мяне лёгкія адносіны з Богам. Ён недзе там, а я тут сам. І тут, дзе быў я сам, дзе прыкрыў Крабіча коўдрай і паставіў слоік вады да канапы, раптам мне здалося, што мы глыбінна падобныя. Не з Богам, а з Крабічам. Бо я прыдумаў сабе, быццам страціў Лі-Лі, як Крабіч выдумаў, нібы страціў дзіця.