– Мат! – сказаў ён.
Смерць сядзела моўчкі. Потым узняла вачніцы.
– Нечакана, – сказала яна, не расціскаючы зубоў. – З самай той хвіліны, калі я зяўнула ладдзю.
– Ты зяўнула яе раней, – сказаў Выліваха. – Яшчэ на моры.
– Перамог... Што ж, мяне суцяшае тое, што гэта апошняя твая перамога. Што ты – першы, але ты і апошні.
– І тое праўда, – сказаў Гервасій і ўстаў. – Хаця?.. Хто ведае... Цяперака пайшлі так-кія дзеці. І потым – чаго мне шкадаваць, калі я змог немагчымае, калі я знікну – пераможцаю?
– Развітайся з імі, – сказала Смерць.
– Нічога, хлопцы, – сказаў Выліваха. – Сустрэнемся ў казалупа на шастку, як сказаў наш добры кароль маскоўскаму цару.
– А я? – сказала Бярозка.
– Шумі даўжэй, – сказаў Выліваха. – Пастарайся там наконт дзяцей і за мяне... Жыві шчасліва, малая.
І ён, вельмі прамы, рушыў да дзвярэй, куды ўжо спускаўся з вышыні чорны павук.
– Гервасій, – пачуў ён за сабою.
Дзіўна, ён ішоў спіною да яе і, адначасова, мог бы пабажыцца, што бачыць яе вочы і разумее, разумее тое, што жыве ў гэтых вачах. Але ён ішоў.
Арахна падціснула бруха, рыхтуючыся да рыўка.
– Пані! Пані! Хай ён пачакае, я не хачу!
– Чаго ты не хочаш?
– Я не хачу... на зямлю.
– То ідзі з ім.
– Дзякуй... Дзякуй вам, пані Смерць.
– Ідзі, дзеўка.
...Выліваха ледзь паспеў адштурхнуць дзяўчыну ад павуціння:
– Дужа ты ведаеш жыццё, дурніца... Назад!
– Я і не ведала яго... Да самай ладдзі, – яна глядзела на яго, як на Бога. – То што мне ў тым няведанні?
– Дурная, дурная, – з болем сказаў ён. – Ты й не ведаеш, хто я. Брахун, п’янюга, бабнік, бязбожнік, ерэтык, злачынец, абжора, пудзіла ўсіх добрых людзей.
– Усё адно. Толькі... перад тым як пойдзем... пацалуй, калі ласка, мяне.
І раптам Палачанін грымнуў шахматнай дошкай аб каменныя пліты.
– Ты, – сказаў ён Смерці. – Гэта ўжо занадта. Або забівай адразу і разам са мной, або адпусці.
– Не магу, – сказала Смерць. – Хіба што... падзяліць між імі жыццё гэтай квактушкі. Замест дваццацёх для яе – кожнаму будзе па дзесяць год... Ты згодная памерці ў дваццаць сем год?
– Я згодная была і ў семнаццаць, – сказала Бярозка.
– А ты, Выліваха?
– Я хачу, каб яна жыла, колькі ёй належыць.
– Тады я пайду зараз, – павесіла галаву дзяўчына. – Ці не ўсё мне адно. Калі ты не хочаш мяне.
Выліваха задумаўся.
– Добра, – урэшце сказаў ён. – Паспрабуем нанава. Хаця ў нас і мала дзён, але, я думаю, помнячы гэта, мы будзем несці адзін аднаго асцярожна... як нясуць апошні гляк з гарэлкай на ксціны.
Нават тут ён быў непапраўны.
– Ну, што вы там шэпчацеся, як ракі? – спытаў ён у людзей.
– Слухай мяне, – сказаў Палачанін. – Мне цяжка пазбавіцца нават аднаго зноў прыдбанага дня. Тым больш цяпер, калі я ведаю, што такое смерць, і я не хачу яе, як... смерці. І ўсё ж, вазьміце два мае гады. Будзе несправядліва, калі я перажыву вас... на цэлыя дзесяць год, рагачовец.
Гервасій падумаў, што адмовіцца нельга.
– Мы бяром іх, – сказаў ён.
– І мае два гады... І мае... І мае, – загулі галасы.
Смерць лічыла па пальцах. І, налічыўшы чарговыя дзесяць, клала на стол адну фігурку. І паступова ў яе ўсё больш адвісала сківіца.
– Што вы робіце?! – спытала яна. – Вы, якія больш за ўсё баіцеся мяне, вы далі ім яшчэ па сорак год кожнаму. І гэты ерэтык і блюзнер пражыве на зямлі дзевяноста тры гады, а яна – семдзесят сем!.. Пабойцеся Арахны, людзі!!!
У гэты момант маленькі чалавечак, што хаваўся дагэтуль за спінамі другіх, рассунуў натоўп і, не звяртаючы ўвагі на старую, падышоў да Гервасія:
– Прабач, я не магу аддаць табе два свае гады.
Усмешка ў яго была вінаватая.
– Урэшце, – сказала Смерць. – Я яшчэ не зусім губляю на вас надзеі, людзі.
– Разумееш, – сказаў чалавечак, – мой горад паабяцалі выразаць стральцы. Да апошняга чалавека. Мы не маглі б пратрымацца больш чым да вечара, але я быў забіты раніцай, якраз на пачатку штурму. У мяне толькі адзін дзень жыцця. Магчыма, не варта было б і вяртацца, тым больш што ўсе мае загінулі, а вечарам ніхто ўжо не скажа мне па-свойму: “Здароў, Гальяш-медавар!” Але ж адзін гэты дзень я магу трымаць меч, шыбень ці нож. І мяне будзе мучыць думка, што я нібыта кінуў тых, і горад, і сваю зямлю, і мядоўню ля Перавесішча. Разумееш, ён быў прыгожы, горад, пакуль яны не прыйшлі. І нават пчала, у якой няма свайго слова, не шкадуе джала і жыцця, баронячы свепет. Мне сорамна, але... не пагрэбуй... вазьмі і дзве мае хвіліны, брат.