– Не, – застагнаў нехта.
– Адразу відаць. А хто ёсць?
– Дубровенцы, – адказаў са слязьмі нехта.
– Шышшы, – сказаў Гервасій. – Глядзець мне на вас брыдка, плытагоны. Вы што, упершыню на вялікай вадзе? Супакойцеся, дарога далёкая, час для ўлюбёнага занятку ёсць.
Нехта нясмела зарагатаў.
– Вось так лепей, – сказаў Гервасій. – Плывём, хлопцы, нібыта галернікамі ў турэцкую няволю. А паны па цэрквах аб “спрадвечнай радзіме” спяваюць ды аб тленнасці зямнога... Ёсць тут папы?
– Ёсць, – сказаў голас з кармы.
– Пэўна, і тут на стырне сядзіш?
– На стырне.
– Вось і кіруй на спрадвечную радзіму. Дайце яму каторы, хлопцы, вяслом па галаве.
У цемры прагучаў глухі ўдар: нехта скарыстаўся з парады.
– Раб, – сказаў страшны глухі голас. – Пакінь смяшыць людзей, раб! Тут не зямля.
– А што табе?
– Я Перавозчык ладдзі Роспачы.
– То што?
– Я даў стырно гэтаму чалавеку, што зараз ляжыць на дне ладдзі... Цяпер мне зноў трэба сесці і кіраваць.
– Ты не хочаш?
– Я стаміўся. Я страшна стаміўся... Я папрашу, каб цябе падвесілі над гэтай вадою і не далі забыцця.
Выліваха крэкнуў:
– Колькі разоў сабе казаў: не звязвайся з начальствам, не чапай, Гервасій, дзярма.
Ладдзя зарагатала.
– Не паслухаўся – пэнкнуў. Пайшоў у прымы да пані Пясэцкай. Дый тут адну пакуту маю. А ўсё за язык, сяло дурное.
– До, – сказаў Перавозчык. – Пачынаецца мора. Плаціце кожны па манеце. Іначай вас скінуць у ваду, дзе вы будзеце захлынацца да сканчэння свету.
Супраць звычаю не папрэш. Кожнаму кідалі ў труну манету на такі выпадак. І Выліваха палез у кішэнь. Але тут побач з ім нехта спалохана ўздыхнуў, і голас, вельмі спявучы, зусім, відаць, юнацкі, сказаў:
– А ў мяне няма манеты. Бацькі былі вельмі бедныя.
Гервасій крэкнуў:
– Што ж рабіць, хлопча? Во, халера на тое мора!
У цемры звінелі манеты. Юнак побач з Вылівахам перарывіста дыхаў, магчыма, стрымліваючы слёзы.
– Хлопцы, – сказаў Гервасій. – А, шчыра кажучы, нашто манеты? Вы што, па сваёй ахвоце плывяце?
– Куды там.
– То на якога ляда яшчэ плаціць? У жыцці за ўсё плацілі, ды яшчэ тут...
– Раб! – сказаў Перавозчык з пагрозаю.
Стала цішыня.
– Скажы яму нешта, вясёлы рагачовец, – сказаў сусед.
Выліваха пагладзіў яму плячо:
– Ты, перавозчык нашых душ, у душу – лезь, кішэнь – не руш.
– Ну, глядзі, – сказаў Перавозчык. – Зараз я вас даста-аўлю...
– Не звязвайся з ім, рагачовец, – умольна сказаў нехта.
Але Гервасій ужо не мог. Гарэзлівая пана, адчайнае свавольства і дзёрзкасць затапілі яго істоту. Ён адчуў, як весела і нахабна, нібы перад смяротнай небяспекай, калоціцца сэрца, адчуў з’едлівую халодную ярасць.
– Перавозчык, ты што – Бог?
– Для вас – Бог.
– Бач, дык ты накшталт зямнога цівуна. Ану, прыганятыя, хто адзясную гэтага Бога – сушы вёслы.
І здарылася дзіўнае: вёслы правага боку рванулі з вады. У мёртвай цішыні было чуваць толькі, як звонка падаюць у мёртвае мора кроплі з вёслаў.
Потым пачуўся хрып. Гэта Перавозчык з апошніх сіл налягаў на стырно.
Цурчала вада ля бартоў. Вялізная лайба пачала круціцца на месцы.
– “Круці-круці калясо, наша піва харашо“, – сказаў Выліваха.
І ўсе ўспомнілі гусіныя паплаўцы, дзяцей, якія водзяць карагод, і гарачае сонца, што свеціць на іхнія дупкі, калі дзеці паваляцца, разарваўшы кола і задзіраючы ножкі... Над ладдзёю пракаціўся смех.
У чарнільным адвечным змроку, над густой, як дзёгаць, вадой круцілася ў выбухах нястрыманага, як навальніца, рогату ладдзя Роспачы.
І гэты смех нібыта забіў гонар Перавозчыка.
– Рагачовец, – умольна сказаў ён. – Не трэба. Мяне пагоняць з месца.
– Так бы даўно, – сказаў Выліваха. – Усе вы так, цівуны, ледзь вам на хвост наступяць. Адразу аб чалавечых словах успамінаеце, халуі... Рушай, хлопцы.
Паклаў руку на плячо суседа і сціснуў яго.
– Вось так, мой любы хлопча, і трэба. Крычаў на людзей – Смерць і тая сабе гэтага не дазволіць. Здаецца, няма табе пана больш за гэтага хама. А крутанулі вяслом – дзярмо, шануючы вас. Аж гніды ў яго ад жаху падохлі.
Перавозчык маўчаў. А юнак чамусьці адсунуўся трохі далей ад Вылівахі.
– Рагачовец, – спытаў нехта, – як ты можаш так?
– А ты адкуль?
– Я – палачанін.
– То вы што, калі Іван Крывавы падышоў пад муры, кузікалі, як свінні пад нажом?
– Не, мы стаялі годна. Мы памяталі, што было з Ноўгарадам.
– Угу. А калі Палота была потым белая ад цел, а Дзвіна – чырвоная ад крыві – вы малілі аб літасці?
– Не.
– То чаго пытаеш?