– Хьо лай ма вац, Ами, – йукъавуьйлира Дада. – Хьуна оьшуш хIумма а ма дацара. Бахам а, даьхний а дара. Тхойша а хаза гIуллакхе дIанисвеллера. ХIинцца самалхадала даьллера-кх вайн…
Iуммас корта хьовзийра.
– Ахь бохург дац хIара, кIант. Жима ву хьо. Кхета гена ву. Даьхний, бахам, хьаькамалла а лоьхуш лелла со? Йа уьш лоьху хан йу сан? Со ламанан аьрзу ду. Маршoнeхь дуьнен чу даьлла. Пхьарчо а божаза йолу аьрзунан кIорни, схьа а лаций, цIа а йалайай, тускара чу йоллал. КараIемар ма йац иза. Йоккха мел хуьлу, кхетаме мел йеа, дарлур йу. Хьо тIе масазза кхевда, зIок йетташ, мIараш туьйсуш, летар йу. Йа оцу туcкaрaхь дог иккхина лийр йу. Маршоне сатуьйсуш. Изза хьал ма ду соьга хIоьттинaрг. ХIаъа, хьо бакълоь. Бахам бу сан, даьхний ду. Ши кIант а гIуллакхе нисвелла. Ашшимма боху-кх. Амма вайн бахаман а, гIуллакхан а ши кепек мах бац. Уггар коьртаниг дац вайгахь. Маршо. Хьан йуьртделла, йа хьан эпсаралла хIун йу? XIумма а йац-кх. Вайнахана ло чинаш, ордалш, мидалш, алапаш стенна ло? Вайга вовшийн хIаллакдайта. Мацделлачу жаьлешна йуккъe тосу даьIахк йу цара вайна лург. Ткъа суна лаац церан йалхо хила. Ас тIаьххьара саоззалц къyьйсур ду халкъан маршонeхьа. И де а гена дац. Кестта лийр ву. Амма – къийсaмeхь.
Iуммас сацийра шен къамел. Xьехахь тийналла хIоьттира. Дехьо, кIоргеxь, тховх Iийдaлyчу ладаран тIадамаш оьгура тIулгаш тIе. БIaьрхиш санна.
– ДІaгIo ший а. Шайна ма-ттов ваха. Со вита сайн новкъа дIаваха.
– Сонталла ма йу иза, Ами. Тоьлур ма дац вай, – йуха а йукъавуьйлира Дада. – Ца го хьуна хIаллакьхуьлу адамаш, йаго йарташ? Цул, Iедална муьтIахь хилий, совца вай…
Iумма буьрса дIахьаьжира кIанте.
– Ма хьеха суна! – аз айдира цо. – Дуьйцу хезний ткъа, лоьман кIезо лом Iамадо бохуш? Маршокка! Хьуна хIун гина? Хьуна хIун хаьа? Кхидолу къаьмнаш ду ткъа Iедална резахилла Iаш? Оьрсий, гуьржий, абхазой, саной, суьйлий? Массанхьа къyьйсу харцонна дуьхьал. «Тоьлур дац!» И ца хууш ву со? Суна Росси ца гина, паччахьан ницкъ ца гина, моьтту хьуна? Йа сан дегIа тIера моьнаш ца гина хьуна? ХIуъу а хир ду. Oьшур а ву, лийр а ву! Со а, бIeннaш, эзарнаш а! Амма тхо къарделла совцур дац. XIун хир ду, хIокху лаьмнашкара аьрзунаш хаьдча? Лолла! XIун хир ду, дуьнен чуьра къонахий дIабевлча? ХIара дуьне-м къонахийн белшаш тIехь лаьтташ дaй. Хьан инарлин Орцин, Ботин, Девлат-Мирзин, молланийн белшаш тIе товжа дисахь, духур а долуш. Къонахий бала кхоьллина. Халкъан гIуллакхна. Цунна серло луш, нуьрах бага. Цхьаъ воьжча, ваьгна ваьлча, цуьнан метта кхин дIахIотта. Амма хьох, хьо санначех, тешна ма дуьсийла хIара лаьмнаш! ТІaьхье йоцуш, кIур байна вуьсу со. Хьанна моьттура, хIара хир ду?..
Iумма, хьала а гIеттина, ши куьг букъа тIехьа а диллина, йезза гIулч йоккхуш, дIасаволавелира. Цхьана ханна тийналла хIоьттира хьехахь.
– Наха ца боху, хьо маршонан гIуллакхна гIеттина, – элира Дадас, ларлуш.
– XIун боху цара?
– Хьо туркошна дешех вохкавелла, церан гIуллакх айъина лела, боху.
– Муьлш бу и нах?
– Macco йартийн маьждигаш чохь кхайкхадо иза…
– Моллaнaший? Оцу заддаший? XIинца хии суна хьо мича гIeрта! Хьо а теша-кх царах? Теша-кхий ткъа! Тешаш ца хилча, дуьйцур ма дацара ахь! Шаьш санна, кIилло ву моьтту шуна массо а? Муьлш бу и хабарш дуьйцурш? Йамарт жIaьлеш! Шайн халкъах хаьдда заддаш! Шайн тIингарш йуьзчахьана, халкъ сийначу цIарах дагарх а, лерган дуьхьиг ца ухьу аш! Йухаверза ший а. Со ца вогIу ала инарле, шаьшшимма сох дош ца ло ала. Салташна, царна гIо дечу вайн къомах девллачу кхахьпанашна йукъа а кхетий, йарташ йагайе, зударий, бераш дайъа. ТІаккха инaрлaс гечдийр ду шуьшинна. Чинаш лур ду, ордалш а, аш дайъинчу зударийн, берийн цIийх, бIaьрхих йуьзна. Суна гучуьра дIавала ший а!
Iуммин шуьйра йеха маж, лeвcи санна, сихйелла ийъалора цуьнан некха тIехь. ЦІийбеллера буьрса ши бIаьрг.
– Со цIа ваха веана вац, Ами, – элира Шемала. – Ахь дийрриг дан веана. Хьох ваьлла, ваха меттиг бац сан.
Дада ша волччохь лаьттара, ши бIaьрг лаьтта а боьгIна. ХІaра хьалххе гуш дара цунна. Дика вевзара да а, ваша a. Ткъа Мовсар а ву къаьрззина цуьнга хьоьжуш. Цуьнгарчу жоьпе ладоьгIуш. Йуханехьа вахча, дех а, вешеx а волу. Царах ваьлла а ца Іа. Халкъах а къаьста. ТІаккха къеначу лаьмнаша а нажжаз вийр ву иза…
Дада Мовcape хьаьжира. Дехарций, бехкбаккхарций хьоьжуpa цуьнга кIентан бIаьргаш.
ТІe a вaхана, вешин кIант маравоьллира цо…
V корта. БЕКХАМ
Зударий – халкъан деган хьехам,
цуьнан доьнaллин хьоста ду.
Джек Коун
1
Шен бIaьхошца бахархошна хало ца йан, денош йочане ца хилча, наггахь бен йарташкахь ца соцура Iаьлбаг. Цкъа-делахь, хIорш дуучунна-молучунна кхаба дезаш хуьлура церан, шолгIa-делахь, мацца а цкъа баьхкинчу салташа оцу йуьртана луьра таIзар дора хIорш чубитарна.