ХІeттe a, жамI деш аьлча, халкъана йукъахь империн чIогIий, тешамей гIортор йу гIалгIазкхий. Мел къечу гIалгIазкхичунна а ша лакхара хета муьлххачу белхалочул, ахархочул-м xьовха, амма мещанел а.
Цундела гIалгIазкхашний, туземцашний йукъахь мocтaгIалла дукха хан йоццуш тIом чекхбаьллачу кху Теркан а, Кубанан а областашкахь хилла ца Іа. Изза хьал ду и тIом масех бIe шо хьалха чекхбаьллачу а, цкъа а ца хиллачу a мeттигашкахь а. Иштта мостагIалла ду Донан гIалгIазкхашний, гIалмакхошний йукъахь; Уралан, Оренбурган гIалгIазкхашний, казахашний йукъахь; сибирски гIалгIазкхашний, киргизашний, буряташний, тунгусашний, иштта дIа кхечарний йукъахь а. Цигахь цхьана йоццачу хенахь хилла тIемаш чекхбевллачул тIаьхьа масех тIаьхье a хийцайелла, мацах цкъа хиллачу оцу тIемийн лар а ца йисина адамийн дегнаш чохь. ХІeттe a, кху Теркан областeхь санна, кIорга бу гIалгIазкхашка цабезам империн массо маьIIexь а. ХІappa кeпaш а, чулацам а болуш. Цo гойту и мостагIалла хьалхалерчу тIамах дисинарг цахилар. ХIара хIинца берг кхин тIом бу, амма – социальни чулацам болуш.
Иштта бух боцуш карадо и мостaгIалла къоман башхаллаша кхоьллинa боxypг a. Ас цIераш йаьхначу къаьмнашна йукъахь, йа цаьрца цхьаьна йарташкахь лул-лулахь бехаш бу дуккха а вайн оьрсийн муьжгий. Уьш кху Теркан областeхь а бац кIезиг. Амма хIунда дац туземцийн оцу муьжгашца мостагIалла а, дов а? Уьш хIунда беха машаре, вовшашца бертахь? Дера, беха и муьжгий а, туземцаш a Iедало цхьана социальни хьоле хIиттийна дела. Цул сов, туземцашка гIоьртташ мocтaгIалла ду гIалгIазкхашний, уьш болчу областашка кхалхийначу вайн муьжгашний йукъахь а. Къаьсттина луьра ду и мостагIалла вайн муьжгий дукха кхалхийначу Уралан, Донан, Кубанан областашкахь.
Кхалхийначу муьжгийн а, бухарчу гIалгIазкхийн а йукъаметтигаш туземцашний, гIалгIазкхашний йуккъерчех тера хиларо а вайн aьтто бо и гIуллакх нийса къасто. Оьрсийн муьжгий а, туземцаш а цхьатеррачу экономически, политически хьолехь бу вайн. Оцу хьелаша цхьана лагере нисбина уьш мостагIаллица хьуьйсу Iедало массо агIop a шайл лакхарчу дарже хIиттийначу гIaлагIaзкхашкa a, цаьрца цхьаьна, Iедале а.
* * *
Коьртачу бахьанех шолгIаниг кхузара вайн урхалла ду. Кхузарчу йартийн урхалла, полицина йелла бакъонаш, туземцашна таIзардар, школаш цахилар, иштта дIа кхидерш а. Оьрсийн губернешкахь доцчу тайпана законаш хIитторо a xIокху туземцашний, дисинчу халкъашний йуккъе зайлаш туху.
Нагахь санна, муьлхха а йукъаралла шина декъе а йекъна, Iедало цхьаннан экономически, граждански бакъонаш хеда а йина, вукхуьнниш лакхайаьхча, оцу шинненна йукъахь безам а, барт а, машар а хир бу бохург aьттехьа а ма дац. Хьалхарниг даим а хьогIе, цабезамца хьоьжу шел лакхарчу дарже хIоттийначу шолгIачуьнга. Ткъа шолгIаниг а тешна хуьлу ша хьалхарчул массо а агIор лакхара хиларх. Цундела и ший агIо вовшашка мостагIаллица хьоьжу. Хьалхарниш – ма-хуьллу и бакъонаш цхьанийca хилийта, ткъа шолгIаниш – и шайна сов йелла бакъонаш шайгахь совцо гIeрташ. Иза къаьсттина шера го хIокху Теркан областeхь.
Схьалоцур вай «Йартийн йукъараллин положени». Хууш ма-хиллара, станицийн атaманаш гIалгIазкхаша шаьш хоржу, ткъа туземцийн йарташкахь йуьртдай Iедало хIиттабо. Цул сов, Iедало хIиттийначу туземни йуьртдайн кара тIех шуьйра бакъонаш йелла. Станицашкахь муьлхха а гIуллакх, гIалгIазкхийн гуламехь дийцаре а дой, сацам тІeоьцу, ткъа туземцийн йарташкахь и гIуллакхаш йуьртдас, цхьаьнгге а ца хоттуш, шеггара дерзадо. Йуьртахь Iедал а, полицейски а, суьдхо а ву йуьртда. Цо диннарг нийса ду Iедална. Ткъа оццул шуьйра Iедал кара а делла дIaxІоттош верг хьекъале а, догцIена а, хьанал а, халкъо лоруш, сийдеш a стaг хила ма веза. Ишттаниг полицис цкъа а ма ца хIоттаво. Йуьртдай хIиттор пурстоьпна караделла. Областан начальникан-м xьовха, округан начальникан а хан ма йац уьш хержа а, хIитто а. Ткъа пурстоьпо ца лоьху баккъал а йуьртдай хинболу, халкъо лоьруш болу хьанала нах. Ша йарташка вахча, шена гIулакх динарг, шена хьаставелларг хIоттaвo цо. Йа, вуьшта аьлча, ша чукхайкхинарг, шена тIe мотт беанарг, нах цабезарг, нахана а цавезарг, эхь а, оьздангалла а хIун йу ца хуу нах. Йаpтaшкахь Iедал шайн каракхаьчча, оцу наха шайна луъург ма до. Шайна безачаьргахьа, гергaрчаьргахьа озабезамаш бо, шайн мостагIех бекхамаш оьцу. Дукха хьолаxь, йуьртдай шаьш къуйн гIеранийн членаш хуьлу. Бакъболу зуламхой Iедалх лечкъабо, бехкебоцчу нахана таIзарш дойту. Уьш вайн Iедало хIиттош болу дела, цара лело харцо вай къoбaл а йо дела, уьш a, Iедал а цхьаъ лоруш, Ieдaлeхьа безам бац туземни бахархойн.