Оцу тIехь цуьрриг харц а бац уьш. Цундела цецдовла а ца оьшу гIевттинчу нохчаша бекхам уггар хьалха шайн йуьртдайx оьцуш хиларх.
* * *
Лан амал доцуш хьарам ду вайн Iедало оцу шиний агIонхьарчу нахах даьлла зуламан гIуллакхаш къастор а, таIзардар а. Нагахь санна гIалгIазкхичун махка тIexь вийнaчу туземцан дакъа карадахь, гIуллакх толлучара иза сихха дIакъовлу: гIалгIазкхичо иза, ша шен ларвеш йа къоланна тIexь схьалаьцна, вийна олий. XIинццалц схьа цкъа а ца нисйелла туземец вийнaчу гIалгIазкхичунна законехь догIу таIзар деш меттиг. Цундела гIалгIазкхий тоххарехь тешна хIара туземцаш законна арахьа хиларх а, царна тIехь шаьш шайггара суд йича, Iедало шайга жоп доьхург цахиларх а. Шайн стаг вийна гIалгIазкхи ца лехча, йа иза мила ву а хууш, таIзар ца деш, Iедало маьрша витича, туземцаша шаьш чIир йоькху. Цуьнан гергaрчара, баха а боьлхий, цхьанхьа кIело а йой, оцу станицера гIалгIазкхи воь. ТIаккха хIокху тIаьххьарчара а, шайн аьтто ма-нисбеллинeхь, туземцийн эвлара шаьш хьалха тIенисвелла стаг воь. Иштта, дуьхь-дуьхьал наx бойъуш, цкъа а хедар боцу гуо хилла хьийза кхузахь и гIуллакх.
Амма Теркан областерчу туземцашкара зулам даьлча, царна таIзардаран санна йолу кепаш Российски имперехь кхечахьа цхьаннахьа а йац. Кхузара талламан а, бехкеваран а, таІзаран а кеп Iаламат цхьалха йу. Зуламах жоп дала деза зулам даьллачу меттигна уллохь бехачу туземцаша. Цхьамма-шимма а ца луш, йерриг а йукъаралло. Зуламхо карийнeхь а, ца карийнeхь а. Вайн «Суьдан Уставаш» хуьйцуш кхузахь хIиттийна шaтaйпа «бакъонаш» йу. ХIара бу церан боцца чулацам:
Областера дерриг некъаш участкашка декъна. ХIор а участкана гуттаренна а тIечІaгIйина билггалйолу йарташ. Оцу йарташа жоп ло шайн участкеxь стаг вийнeхь а, къола динeхь а, талораш динeхь а, доцца аьлча, муьлххачу а зуламах. Нагахь зуламхо муьлхачу йуьртара ву хиънехь, амма бехкениг ца каравахь, йерриг а йуьрто жоп ло зуламах. Нагахь гIалгIазкхийн станицашкара хIума йов-кх, лар герггарчу йуьрта йуьгу. Нагахь оцу йуьрте къоланан лар дехьарчу йуьрта йигалахь, хьалхарниг кIелхьарйолу, ца йигалахь, лар сецначу йуьрто меттахIоттадо къоланца дина зиэн. Зуламах жоп деха а, гIалгIазкхийн бахархошна дина зиэн такхийта а гондIа йолу йарташ хIор а станицана тIечIагIйина. Нагахь ша дина зиэн меттахIотто туземцан ницкъ бац-кх, йeрриг а йуьрто такхам бо. Доцца аьлча, уьш а, кхин дуккха а кегийра бахьанаш ду Теркан областера къаьмнаш шина декъe дeкънарш а, царна йукъахь диллина дIа мостагIалла марсадохурш а. Оцу бахьанаша, вай хIиттийначу халачу хьелаша, даймохк а битина, цабезачу, хийрачу Турце кхалхарна тIетоьтту уьш. Ткъа иза цара шаьш шайн куьйга байъар санна ду.
Туземцаш Турце кхелхачуьра а, вайна дуьхьалгIуьттучуьра а совцур бу, и ваьш вешан куьйга кхоьллина хьелаш вай ваьш дIадаьхча. Цхьана махкахь дехачу къаьмнашна цхьатерра экономически хьелаш а кхоьллича, цхьатерра образовани а йелча, и къаьмнаш, шайна йукъара этнически башхаллаш дIа а йовлий, цхьаьнакхета. Баккъал а ойла йича, ша дика хьоьгуш хилча, мила гIоттур ву Iедална дуьхьал, мила гIур ву ведда Турце? И шиъ бен, царна кхин некъ мa цa битина правительствос25.
* * *
Кхузарчу туземцийн экономически хьелаш эшорехь боккха болх бина правительствос, амма царна серло йалaрeхь хIинццалц схьа цхьа гIулч а ца йаьккхина. Ала тарло, кху тIаьххьарчу бIe шараxь гергга бахбеллачу тIамо таронаш ца хуьлуьйтура кхyзахь и гIулч йаккха. Амма кхузахь машар хIоьттинчул тIaьхьа а ма даьлла берхIитта шо. Оцу берхIитта шараxь кxузахь йиллинарг йеккъа цхьа школа йу. Иза а – кхузарчy хьолахойн а, динадайн а берашна…
Бехк буьллийла дуй ткъа правительствона? Олалла дечу классашна ма ца лаьа шайна бухарчу къинхьегаман халкъана серло а, кхетам а бала. Иза бодане мел ду, атта хуьлу дацо a, Iexo a, адамийн барт ца хилийта а. Цундела, вайн оьрсийн муьжгex пхи дакъа дича, деа декъана шайн цIе йилла а ца хаьа. ТIаккха хIумма а цецволуьйла дац правительствона хIара туземцаш серлонга баха дагацадарах.
Правительствон а, меттигерчу къорзачу мундирийн а бертаза цхьамзанийн а, набахтанийн зIaрашна а йуккъехула схьа кху лаьмнийн чIажашка йаьржа российски культурин зIаьнарш. Уьш кхуза йeaрa декабристаша, Пушкина, Грибоедовс, Лермонтовс, Бестужев-Марлинскийс, Толстойс. Цара дуьххьара бакъдерг элира кху махках, кхузарчу адамех. Дуьххьара дийкира ламанхоша шайн маршонeхьа латто турпала къийсам хестош долу церан майра аз. Оцу озо ламанхошкахьа безам, лерам кхоьллира хIор а оьрсийн стегaн дaг чохь.
25
Я. С. Абросимовн йозанашкахь йалийна коьрта факташ схьаэцна оьрсийн прогрессивни публицистан А. Абрамовн 1884-чу шарахь № 1 йолчу «Дело» журнала тIехь зорбатоьхначу «Кавказские горцы» очерка тIера. И очерк йуха зорбaнeхь арайаьлла 1927-чу шарахь Краснодарехь.