И серло кху къомана йукъайаьржа правительствос дихкинчу йа цунна дагахь а доцчу некъашца – вайн прогрессивни эпсаршкахула, могIарчу адамaшкaxyлa. Кхиболчу туземцийниш санна, Iедало Петербурге, Москва, Владикавказе деша дохуьйту цхьаболчу нохчийн бераш. Халкъана гIуллакхна ца бохуьйту. Царах эпсарш, чиновникаш, талмажаш бан йа, вуьшта аьлча, кху къомана йукъахь царах Iедалан гIортораш йан. Амма гIаланашка, Iилманан хазни тIe, культурин зIаьнаршна кIел нисбелча, царах дукхахболчийн ойланаш правительствон Iалашонна тIера дIайовлу. Цара уггар хьалха тIеоьцу оьрсийн къоман лакхара культура, революционно-демократически идеяш. Уьш шаьш а самабовлу, шайн халкъ бIeшерийн боданера схьадаккха чIагIо а йо цара. Лаьа шайн халкъан диканиг, адамаллиниг, турпалаллиниг гучудаккхa a, даржо а. И шайн халкъ, официальни мундираша ма-дуьйццу, акха доцийла хаийта, кхидерш санна, иза диканиг, оьзданиг дезаш, безам, тешам, лерам а болуш халкъ хилар хаийта. Цара шайн халкъана гIуллакхдар башх-башха некъашца хуьлу. Берса а, Овхьад а саннарш цуьнан маршонeхьа къийсaман байракх кIел хIуьтту, ткъа кхечара мeттигерчу зорбанан гIоьнца массарна а йовзуьйту шайн къоман турпала истори, халкъан исбаьхьа барта кхолларалла. Шаьш а кхуллу къоман хинйолчу литературин бух.
Оцу шина а новкъа боьлхучийн Iалашо цхьаъ йу: халкъ Iазапах a, кхетамбацарх а маьршадаккхар.
И сан цхьаьнакхетарш хилла Берса а, Овхьад а тахана къexo ву. Цаьршингге а хьоьжуш хьалха лаьтта тангIалкхаш йа каторга. Цаьршиннен аьтто бара, кхиболу шайн хьолахой санна, хьоле, ирсе ваха. Амма, схьaхетаpexь, и шиъ верриг а революцин идеяша йийсаре лаьцна хилла.
Берса – хьалдолчу купецан, ткъа Овхьад – йуьртан хьолахочун кIант ву. Хьалхарчо Петербургеxь кадетский корпус чекхйаьккхина, шолгIачо Владикавказехь дешна. Суна доттагIаша дийцарехь, цхьана хенаxь лоруш эпсар хилла Берса. Паччахьо шиъ орден а йелла цунна. Амма 1848–1849-чуй шерашкахь вайн эскаршца Венгре нисвелча, цигахь цуьнан доттагІчо, гIараваьллачу оьрсийн революционеро, капитано Алексей Гусевс тIаьххьара а ойла хийцина иза, даймахка йухавирзича, маршонeхьа къyьйсучу шен къоман могIаршка хIоьттина. Хьал а, хинйолу карьера а – дерриг дIа а теттина, къийсaман бехачу некъахула, каторгеxула чекхваьлла, чахотко лаьцна иза хIинца къена стаг хета. Амма мел хаза дагахь йоьшу цо Пушкинан, Байронан, Лермонтовн, Петефин, Некрасовн, кхин дукханнийн а стихаш! Цунний, къоначу Овхьадний дика бевза Белинскийн, Герценан, Чернышевскийн, Добролюбовн философски белхаш.
И дерриг а вайн культуро тесначу хIуьнан стом ма бу!
Ткъа вайн цхьаболчу эпсарийн ойланаш а, Iалашонаш а кхин а гена йоьлху. Цхьа пхийтта шо хьалха П. К. Усларна дагадеана хилла хIокху нохчийн берашнa нeнaн мaттaxь деша школаш дIайелла. Нохчех цхьа эпсар а, молла а Тифлисе валийна, цаьрца шена нохчийн мотт a Iaмийна, берашна хьеха церан ненан меттан грамматика хIоттийна цо. ТIаккха, Грозне а веана, гондIарчу йарташкарчу хьуьжаршкара къастийна, ткъe пхиъ мутаIелам а валийна, царна школа йиллина. Цигахь шина нохчочо нeнaн мaттахь, вайн шина писаро оьрсийн маттахь деша а, йаздан а Iамош хилла царна. Суна дуьйцу хезна, цхьа бутт балале оцу бераша баккхий кхиамаш баьхнера бохуш.
Господинан Услaран пайдехьа дIадолор кхиамза дисира. Йарташкахь школаш йахка дага-м муххале а цa дeapa мeттигерчу администрацина, ткъа хIокхо дуккха а къахьоьгуш халла вовшахтоьхнарг а дIакъевлира…
* * *
Амма хено, замано шeниг до. ХIинцале а ламанан йарташка йаьржина вайн латталелоран лаккхара техника, фабрикийн товараш. Генна шайн махкал арахьа мехе а, балха а оьху нохчий. Меллашчу болaрeхь бовлахь а, шо-шере мел долу алсамбуьйлу европейски образовани йолуш хIокху къомаx болу нах. Правительствон бехкeннa мaситта шарахь кхузахь лаьттинчу тIамо шина халкъа йуккъе доьллинчу мостагIаллин а, цaтeшaмaн а ша кIез-кIезиг баша боьлла. Господашна СвистуновгIарна, ЧермоевгIарна мел ца лаахь а, ВанькагIар, АхмедкагIар вовшашка хьошалгIа марзбелла. Уьш кхета боьлла шайн бохaмaшна, къоьллина, мискаллина бехкениг а, шайн массеран а йукъара мостагI а мила ву. Шайн массеран а маршонехьа къийсaмeхь оцу йукъарчу мocтaгIчунна дуьхьал цхьаьнакхета боьлла.
И хилла Iийр дац цхьа ах бIe шо даьлча. Кху махкарчу хьолечу маьIданех пайдаэца дезар ду правительствон. Кхузахь заводаш, фабрикаш йохкур йу, цIерпоштан некъ балор бу. И дерриг деш белхалой оьшур бу кхузахь. TIаккха, шена мел ца лаахь а, меттигера туземцаш балха ца эцча а бевр бац. Туземцаш Iамо школаш йелла а дезар ду. Цхьатерра хьелаш, кхоллам болчу оьрсийн а, туземни а белхалошна йукъара къоман башхаллаш дIа а йевлла, классови барт кхоллалур бу.