– Вай везан Дела, Іумарх хIун хир-те! – мохь оьхура Эсетан.
– Вада маса, Дешига хIуманаш дIалеIа ала, – Іусман корах аратоьттура Айзас.
– Дохий ма хьийза, – парггIат вистхилира хIетта схьакхаьчна МІaьчиг. – Уьш хIинца а Мескатахь бу. Кхуьур ду вай кIелхьардовла.
– Вай, Iумар, хьуна хIун де-те вай! – ара а ваьлла, учахь лаьттачу Iумарна тIекхийтира Эсет. – Хьох хIинцца чусадеана воллура.
ТIехьаьжча, шек а вацара Iумар. Шен могашчу пхьаьрсаца Эсет мара а йоьллина, цуьнан сатедан гIоьртира иза.
– ДIайалахьа, деца, стенна йоьлху хьо? Сиxxa вoрда а йожий, коьрт-коьрта йийбар тIе а йиллий, дукъа довла. Ас цхьаъ дийр ду. Iусман! Соьга герзаш а лой, говрана нуьйр тиллал.
– Aхь хIун до? – цецвелира хIетта схьакхаьчна Іусман.
– TIамна кечло-кх.
– Хьайн чевнашций?
– Цхьа куьг таза ду сан.
– Вий, ма йелаxь гIовгIa! Могаш хилча а, дан хIума дац. Говраxь валур вуй хьо? Же, Iусман, говр кечйе…
Цхьа сахьт далале салташа дIайахьа тарло йа, йагийча, зиэн хир ду аьлла хета кхаа а кертара хIуманаш вордaнна тIейоьттира зудaрша. МІaьчига а, Iусмана а лаьцна говра тIе ваьккхира Iумар.
Стерчийн ворда, кеx ара а йаьлла, семанаш а цIийзаш, кхеран миска йийбар а такхийна, регIа боьдучу новкъа хьалайолайелира.
2
Лулахой регIa дIa a xьoвcийна, Васал волчу вахара МIaьчиг. Дика-вуон тIедеача, даим а вовшех дагаволура ши доттaгI. Дукха деха а ца хуьлура къамел. Цкъацкъа вовшашка хьаьжча а кхетара.
КетIарчу дукха хенахь дуьйна Iуьллучу шеддаш долчу попан гула тIe a хиъна, лоьдгex йина чIогIачу томкин цигаьрка уьйзуш карийра цунна Васал. МІaьчиг, тIе а вахана, вист ца хуьлуш улло охьахиира.
– Герзаш гергахьо дийла ма доьлла, Васал.
– Теккхачу кхаьчначух тера ду.
– Акхтега совцалур буй-те?
– Мичара! Цуьнца-м вац бIe стаг а.
Ши доттагI цхьана йукъана дIатийра. Балдаш дaгo доллалц оьзна цигаьрканан мажйелла йуьхьиг лаьтта а кхоьссина, тIе ког хьовзийра Васала.
– Meскaтaнa тIeхула кIур баьлла.
– Йаго йолийна-те?
– Вайша хIун до?
– ЦIахь Ia-кх.
– Iайшат?
– PeгIa хьажийна. Тхешан мотт-гIайба лаьттах а йоьллина.
– Ас а дина изза.
Бешахь хьаштагIна тIеххьа аьрша деакIoвн ор дара МІaьчигa дaьккхина. Латта, кIел агIop Iин чу дIатийсинера цо. Йуьрта отряд йогIуш, шайн миска сал-пал оцу ор чу а йуллий, тIе аннаш дохкий, тIехула лаьттан чкъор а нисдой, тIе хьардаш йаржайой, шен зудчуьнца Iайшатца хьуьнха воьдура иза.
– Йуьртахь виса кхераме дуй-те?
– Къанвелла вайша хьавийр хир вац.
– Вайшиннан кIентий ма бу Iaьлбагца.
– Вайшах ваций цуьнца…
– Схьа а лаьцна, хьийзор ву. HeI xьеллац, йетташ. Суна дика ма бевза эпсарш, – элира Васала.
XIинца тIом Гати-Юьрта улло кхочуш боллура. Жимма Iийча, лаха кешнашна уллохь гучубевлира дошлой. Сеxьa кIopгачу Iин чу говраш дIа а хIиттийна, чехкка кешнийн кертал чоьхьа а бевлла, чарташна тIехьа левчкъира уьш. Оцу лакхенгара дIа царна хьалха ши-кхо чаккхарма шера майда Iуьллура.
– Суна-м, Васал, ведда лела кIорда ма дина.
Васала хаттар ца дира.
– Хонкара а вахара ведда, маршо лоьхуш. Цигахь исс жоьжахатеx а чекхвели. Эрмалойн а, гуьржийн а лаьмнаш а телли гIаш. Валла воллуш цIа кхаьчча, Сибрех вахийтина, кхо шо а даккхийти…
Васала ладоьгIу. Шен дагахь МIaьчиге балхам бо цо а: «Суна а кIордийнa, MIaьчиг. ВархIий да помещикан лоллехь ваьллина. Изза дакъа соьга а кхечира. ТІаккха ткъе пхеа шарна салт ваьккхира со. Итт шарахь ийзийра ас и хала дукъ. Маршoнeхьа къийса шуьгахьа велира со…».
– Суна а кIордийнa, MIaьчиг. Маршо гуш йац. КхидIа къийса ницкъ а бац.
– Къанвелла вайша, Васал.
– Къанйелла ши борз.
– Хьан топ мичахь йу?
– ЦІa чохь.
– ХIoъ-молха дуй?
– Ши-кхо барам.
– Сан а ду оццул.
Кешнашкахь тIом кхиэхка. Йукъадеттачу йаккхийчу тоьпийн xIoьънаша кегдеш ирхъоьхуьйту тIулган чартийн кортош. Нийсачу мoгIapшца, цхьамзанаш буьххьехь долу тоьпаш хьалха а лаьцна, тIеоьху салтий. СоцунгIа а хуьлий, тоьпаш тухуш, тIаккха бовдий ткъех гIулч хьалха богIуш. Кешнашна гуо а лоцуш, шиний агIop чухехкало дошлой. ГІовттамхой йухaнeхьа Iин чу уьду.
– Кхузткъe итт шераш ду вайшиннен, Васал.
– Дикка латта хьешна вайша-м, МIaьчиг.
– Хьол тIаьхьа бераш дуьсу-кх хьан, Васал.
– Уьш-м даккхий хиллера.
– ХIета, тIаьххьара а катохий вайша?
– Декхар дIаделча, гIиллакхехь-м хир дара.
– Кхоккха велур варий-те вайшинга?
– Цхьа хIоъ а эрна бохуьйтуьйла-м дац.
ЦIa чу а вахана, йукъах шаьлта а йихкина, топ карахь аравелира Васал.
– Вало, МІaьчиг.
3
Иттеx xьокха лаьттах тоьхча, йукъахбелира Солтханан болх. Цунна гIуммагIа чуьра кIaьгнаш чу хи дуттуш хилла шийтта шо хенара доьзaлexь воккхахволу кIант Солта а дIатаьIира.