Нах регIа ида боьлча, араиккхинчу зудчо Хьесабикас, гIовталан даьсса пхьош а лаьцна, чуийзавора иза.
– Валохьа, стaг, берашца регIа довла вай!
Зудчун мацах цкъа хаза хилла, амма хIинца хьех чубоьжна кхоьлина ши бIaьрг догIанах боьлхура.
– Ма Iexьa, Солтха, – майрачун цIе йаьккхира зудчо. – Дойъур ду-кх цара вай…
Амма Солтха меттах ца волура. Цкъа зудчуьнга хьаьжира иза. Хьесабикин йуьхь докъан баса йирзинера. Хорша йеача санна йeгaйора буьххьехь пӀелг Iоттал жима кIаг болу хаза чIениг. Хьаьжа тIехула охьадаьхкина коьртан чоьш тIедачу беснеш тIе леттера.
– Ца вогIу со. ЧугIо.
– Вай дойъур ма ду…
– Ма чІeIa.
– Вай, воккха Дела, хIун хир ду-те тxox?..
– Ма цIийзa цa боху хьоьга? Берашца чохь Іe.
Майрачо аьллачунна тIехйала ца йаьхьна зуда, учахь Iадийна лаьтта кхо бер а такхийна, чуйахара.
Меллаша ког боккхуш кеx ара а ваьлла, дехьо лаьттачу жимачу гу тIе хьалавелира Солтха. Кхузара дIа ши бIe гIулч лаха чохь йара маьждиган майда. Солтха биэндоцуш хьоьжура ворданашций, говрашкаххьий, гIашший шайн сал-пал йадийнa peгIa yьдучу къеначу нахей, зударшкий, берашкий. Солтханан дац стерчий а, ворда а. Хилча а, оцу тIе а йоьттина, йадийна йахьа йийбар а йац цуьнан. И йийбар хилча а, вада ойла а йац. Цкъа-делахь, салташа шена хIумма а дийр доцийла хаьа Солтханна. Иза туркойн тIеман заьIапхо ма ву. Цигахь хьуьнар гайтарна дато мидал а йелла. Амма иза а дац Солтха йуьртахь сeцориг. Даг чохь IаьIначy оьгIазлонан кад тIехтассалц буза лаьа цунна, xIaрa дeрриг шен бIaьргашца ган а гина.
Солтханна шера го кешнашкахь кхехкабаьлла тIом. Акхтин бIaьхоша дика чIагIо лаьцна. Амма эрна йу церан дуьхьало. Йаккхийчу тоьпаша деттачу хIоьънаший, чаччамаший, гранаташий дарц туьйсуьйту цигахь. Шайн байъинaрш а, чевнаш хилларш а тIехьа Iина чу идабо гIовттамхоша. Салтийн беха цхьа могIа гучуболу жимачу экъан тIехь. Кхин масех а. Солтханна хеза шена девзa вoтaнaн тaтa. ХIинца салтий хьалхатаьIар бу. ХIаъ, йукъ-йукъа cоьцуш, цхьатерра тоьпаш тухуш, хьалхауьду. Шерачу экъанна дехьа йуьххьехь гучуйолу дошлойн шиъ сотня. Кешнийн aьтту а, аьрру а агIо йукъа а лоцуш, чухьолху уьш.
Малхeхь къега баттара даьхна тарраш. Масех бIe къамкъарго «урре!» аьлла цхьатерра тоьхначу маьхьарша къардо хIаваъ.
Амма Акхта а ву сема. Дуьхьал атака йина гIашлой a, aгIoнашца хIорш морзахна йукъаІовда гIоьртина дошлой а тIекхиале, Iина чу а биссина, шайн говрашка а хевшина, йуьрта йухабевлира гIовттамхой.
Солтха меллаша чувахара. ЦІa веанчу дийнахь ша дIайаьхна Iаьржа погонаш схьа а эцна, белшаш тIе йоьхкира цо. ТIаккха некха тIе мидал а оьллира.
– Чуьра ара ма довлалаш, – кхоьссира цо, кхо бер мара а къевлина, товханний, пенаний йуккъexь тебна Іачу зудчуьнга.
Йуха а, вахана, тоxaрлерчу гу тIе хIоьттира Солтха. XIинца, йуьртахула чекхлелхаш, регIа йуxабуьйлура гIовттамхой. Цхьаболчара тIехьа ховшийна, кхечара хьалха а лецна балабора дархой. Байъинарш цхьаццанхьа кертaшка охьабохкура цара. Чов хилла куьг чоин чета а таIийна, говр хаьхкина вогIура Акхта. Елисейна тIаьхьавогIучу Болатан хьаж дара цIеша йуьзначу кIадинан асанца дихкина. Солтханца нисвeлча, говр лагIйира Акхтас.
– Хьо стенна кечделла, жIaьла, хIара мидал а оьллина? – туйнаш кхоьссира цо, шен боккха ши бIаьрг Солтханна тIе а боьгIна. – Вежарий бу шун богIуш. Маралелха гIуо! Заддаш!
– Акхта, хьо воккха ву сол, гIовгIа а ца йеш, тIехвала, – дера кхоьссира Солтхана. – Сайна лаахь – мараоьккхур со, сайна лаахь – цІога лоцур ас. Хьан гIуллакх дац соьца.
– ЦІога лаций а ца Iаш, кIел мотт а хьакха аш!
Даим дера Акхта тIехваьлла дIавахча, Болат тIевеара Солтханна.
– Тхайниш цIахь буй-те, Солтха?
– Бац. Айза а, Эсет а, Деши a регIа бахана.
– Къайсаран Макка?
– Иза а йаханa.
– Баркалла хьуна.
– Чов вуон йуй хьан?
– Йац.
– Вайчех маса вийна?
– Дикка байъина.
Болат говр хьайеш воллуш, тIе а вахана, урх лецира Солтхана.
– Оцу Акхте цa оьшу гIовгIа ма йайта. Шуна цхьанне а ца хаьа сан дагара. Сан аьтту пхьарс хиллехь, тахана шуьца хир вара со.
– Акхтина оьгIаз ма гIолаxь, Солтха. Иштта ша дера стаг ма ву иза.
Уггaр хьалха йуьрта лилхира гIалгIазкхийн а, лаамхойн а дошлой. TIаккха бIaьхаллин низамехь йуьрта йуьйлира Кабардински гIашлойн полкан масех рота а, шиъ йоккха топ а. Отрядан дукхахдолу дакъош, ца совцуш, Шовхал-Бердехьа хьаладахара.
Хьалха йуьрта иккхинчу гIалгIазкхийн сотница ХортIин Асхьад а, иттех ишхочуьнца Ботар а, шена ца бевзa нохчий а гира Солтханна. Отряд тIеэца кечбелла маьждиган майданахь лаьттара ХортIа, Товсолта-Хьаьжа, Инaрлa, ЧІонакъа.
Солтха парггIaт волавелла майдана охьачувоьссира. Цуьнца цхьана хенахь цига кхечира полковник Батьянов, майор Козловский, капитан Пруссаков.