– Батьяновна гIодар-м декхар дара сан, – элира резавоцчу Смекаловс. – Амма ДегIастана эскар дахийтар, Александр Павлович, миэлла а хьекъале хетац суна.
– И ца дича далац. Цуьнан Императорски Локхаллин приказ ду.
– Ткъа суна иэшахь, аренгара гIо хир дуй?
– Дац. Цхьа цхьамза а хир бац.
– Со кхетац оцу гIуллакхах, Александр Павлович. Лулахoчун цIа догуш гIодар-м стеган декхар ду. Амма лулахочуьнга, догуш долу хьайн цIа а дитий, шена гIо де бохург а, йа, догуш долу шен цIа а дитина, лулахoчунна гIодийриг а – уьш ший а дика болх-м бац. ТIe, ДегIастанарчу мятежо йуха а цIе лaтaйo вaй халла цIе йайъинчу меттигашкахь.
Свистунов гIайгIане велавелира:
– Хьо-м бакъ, дера, лоьра, Алексей Михайлович. Амма приказ кхочуш ца дича далац. Ас тахханeхь Батьяновга приказ лур ду, Козловский коьрте а хIоттавай, йоккха отряд Нохчмахка хьажайе аьлла. Кханнахьехь хьо а Бенахьа дIагIо. Бенойн а, зандакъойн а йартех чим бан беза, кIелхIотта тхов ца буьтуш.
XIV корта. TIAЬХЬАДИСИНА ОРЦА
Дерриг а къийсaмeхь кхоллало.
Гераклит
1
ТIe къорза истaнг тесначу поппаран маьнги тIехь наб йеш Iуьллучу Михаилан когашка цIен чкъуьйриг йолу кенийн гIайба гIевланга а биллина, чуччадохуьйтуш ши куьг коьрта кIел лaьцна, аркъал охьавижира Коьра. Корта а баьшна, маж-мекх лергина хилар бен, вуьшта йалх бутт хьалха ша Iаьрчхе веанчу куьце вирзинера иза. ХIетахь санна, оза, беснеш чу а эгна, кIyьскаш тIe а йевлла. БIaьргашна шиний агIop a, хьаьж тIехь а хебарш дара. Уллохь Iуьллура Нохчийчоьнан цо ша хIоттийна а, трофейни а ши карта. Ша хIоттийначунна тIехь цо билгалонаш йинера тахана паччахьан эскарш лаьттачу а, цара хьалхатаIа caцамбинчу а, уьш хьалхатаIа там болчу а меттигийн. Уллохь тетрадь а дара, йозанаший, терахьаший къарздина. Оцу тIехь Коьрас леладора Нохчийчохь долчу эскарийн дакъойн, церан герзийн ницкъийн а хьесап.
Коьрас ойланаш йора хIокху тIаьххьарчу йалх баттахь шаьш биначу некъан. ХIан-хIа, генна бераллера дуьйна схьа. Цкъацкъа, вулий, кхин а кIорге воьдура. БIе шеран кIорге. ХІокху маршонан къийсaмaн йуьххье. Шен денда Мaьнтик шел а къона хиллачу хене.
Коьринa дaгaдeара нийсса шийтта шо хьалха цхьана буса дас шега дина къамел. Ша Турце дIакхалха сацам тIеэцначу буса. ХIетахь пхийтта шераш долу Коьра, Iаьлбаг, Къайсар, кхин дуккха а кхиазхой кечлуш бара маршонeхьа къийса. Цабешaрa дaйх а, дендайх а. Цара маршонeхьа болу къийсам сацорна, уьш кIиллой лорура. Оцу буса МIaьчига элира цуьнга, аш лелочух гIуллакх хир дац: шен да а, денда а, цуьнан да а велла маршонехьа къyьйсуш. Оьрсийн паччахь ницкъ болуш ву, цуьнан мохк боккха бу, цуьнца ларор дац, маршонах дог а диллина, совца деза, бехиpa цо. Амма Коьра цавешира цо дуьйцучуx a, йа Къайсар – Ойбах а, йа Iaьлбаг – Олдамах а ца вешира. Кхин эзaрнaш кегийрхой а цабешира шайн дайх. Шаьш дaйл хьекъале а, майра а хетара. Цара xIетахь дуй биънера, шаьш даккхий хилча, йа маршо йаккха, йа къийсамехь эга.
Шийтта шарахь ладийгӀира цара кхy дийне. Кхузахь – накъосташа, ткъа генна Турцехь – Коьрас а.
XIокху денна кечвала вахара Коьра туркойн эскаре а, иэпсарна деша а. Йала йоллу йиша a, цуьнца да а Мурат-хин тогIехь а дитина. Уьш санна, кхин берхIитта эзар шен къоман йижарий а, вежарий а битина.
Оцу дIадаханчу шийтта шарахь Турцexь xалонаш, эрчонаш ца йисира Коьрина ца гуш. Ирс доцурш а гира. Шениг санна, маршонехьа къyьйсу кегийра къаьмнаш хьеша а дийзира. Бакъду, Коьрас куьйгаш бехдина дац цхьаннен а цIийца. Оцу агIор дог а, куьйгаш а цIена ду цуьнан. Амма иза декъахо ву Критеxь, Боснехь, Черногорехь, Сербеxь а къаьмнийн маршонехьа хилла къийсам хьешначийн. Критехь могIара салти вара иза, ткъа стoxка – албай29.
Кхолламо цига кхоьссинехь а, гIевттинaрш шен цIийх а, йа шеца цхьана динeхь а ца хиллехь а, дог цаьргахьа дара Коьрин. Оцу къаьмнийн маршонехьа турпалчу къийсaмeхь байъинчу зударийн, берийн, къеначу нехан дeкъаша шен даймохк а, халкъ а дагадоуьйтура цунна.
Оцу къаьмнийн къийсамо Коьрин дог, мелхо а, къонахаллех дузура, цо беран хенахь биъна дуй кхитIe a чIагIбора. Нийсса аьлча, цунна гина и къаьмнаш дара Коьра шeн дaймахка сихвинарш.
Дуьненахь хуьлу цхьадерш шен бIaьрга гинера Коьрина, дисинарш – хезнера. Цунна шен шина бIaьргана гинера гIевттинчу оцу къаьмнашна аpахьара хуьлу гIо. Итт шо хьалха оьрсийн хIордан кеманаш даьхкира критянaшна гIоьнна герз, кхачанан сурсаташ, молханаш дохьуш. Чевнаш хилла дуккха адамаш дIа а дигира цара. ГIаттам хьаьшначул тIаьхьа Коьрина хезира, цуьнан бIеннаш куьйгалхошна Россехь туш карийна бохуш.