Изза хилира стохка a. Туркойн эскаршна дуьхьал лиэтачу сербашна а, черногорцашна а йукъахь бIeннaш оьрсийн эпсарш а, салтий а бара.
Оцу масалша ша махках ваьллачу шийтта шарахь дуьне а, адамийн кхетам а бакъахьа хийцабелла моттадалийтира Коьрина. Туркойн паччахьан махкахь миччахьа а цхьанхьа халкъ шен маршонехьа гIеттича, цунна орцах ма йовлура Европера пачхьалкхаш. Иштта орца цуьнан жимачу халкъана хила а ма магара.
Амма и аьттехьа а цахилар хIинца хиъна Коьрина. ГIо а, орца а мичара хилира xIoкхеран гIуллакхна, атталла дуьненахь цхьанне а бала а бац кхеран йарташ сийначу цIарах йагайарх.
Ондда гIулч йоккхуш, мера кIел лохха мукъам беш, цIа чу велира Елисей. Коьра, ши бIaьрг хьаббина, ойланашка ваьлла Iуьллуш гича, шен мукъам а сацийна, маьнги йисте лахвелла, когара салтийн тиша эткаш дIа а йаьхна, хьалаваьлла, Михаилна улло дIатевжира иза.
Елисей майра стаг ву. ХІокху йалх баттахь виллина дIа Iаьлбагний, Коьриний уллохь ву иза. Коьрас къаьсттина чIогIа доттагIалла тесна цуьнца. Мукъачу хенахь Коьрина оьрсийн мотт Iамабо цо. Ткъа Коьрина чIогIа оьшу и мотт. Турцехь туркойн а, Iаьрбийн а меттанаш Iемина цунна. XIинца цунна оьшург оьрсийн мотт-йоза ду.
Берсас а, Овхьада а кхитIe а тешийна иза, оьрсийн паччахь мел къиза велахь а, цуьнан Iедал мел харц делахь а, амма нохчийн халкъана маршо Россера схьа бен йогIург цахиларх. Россехь цхьа адамаш ду, боху, оьрсийн а, кхечу къаьмнийн а маршонeхьа къyьйсуш. Мацца хилла а, церан ойланаш кхочуш хир йу, боху. Церан Iилма хаа деза, боху, маршонехьа къyьйсучу хIор а стагана. Цундела оьшу Коьрина оьрсийн мотт. Елисейн а, Овхьадан а гIоьнца гIеххьа къамел дан а, деша а, йаздан а Iемина цунна.
Да вийчахьана, волчунна тIе а ойлане хуьлура Коьра. Церан цIийнах хIара цхьаъ бен ца висина. ХІокхуьнан гIуллакх а дац тешаме. Тахана йа кхана тIамехь Коьра вийча, кIур бoв церан цIийнан. Турцехь а зуда ца йалийра Коьрас. И санначу цхьаболчу нохчийн эпсарша туркойн зударий балийра. Туркойн Iедалан шайх тешам хилийта. ГIуллакхexь лакхабовла. Коьрас ца дира иза, йа нохчийн зуда а ца йалийра. Цуьнан ойла ма йацара цигахь виса. Цуьнан са диллинадIа хIокху лаьмнашкахь мa дара.
Коьрас бIaьргаш биллира:
– Элса!
– XIун бах ахь?
– Шемалан заманахь бIeннaш салтий а, эпсарш а бевлира ламанхошкахьа. XIинца хьо цхьаъ бен мa вaц тхоьца?
Элсас доккха садаьккхира.
– Шух доглозурш а, шуьца хила луурш а салташна йукъахь дуккха а, дера, бара бан-м. ХIара гIаттам болабеллачу хьалхарчу деношкахь цхьана буса тхо кхоъ салти велира шуьгахьа. Цул тIаьхьа массанхьа а эпсарша бIаьрг сема латтабо салташна тIexь.
Коьра дикка ойла йеш Iийра.
– ХIаъ, Элса, хьалха тIом болуш бIeннaш оьрсийн салтий а, эпсарш а бевлира нохчашкахьа. Тхан халкъан маршонехьа къyьйсуш леташ, турпала ийгира уьш. Шен ницкъ кхаьчча, тхан халкъо, дийнна тIулган лам санна, доккха чурт дугIур дара оцу салтийн безамна, тхох дог мел лезначу оьрсичун безамна. Уьш бицбелла бац халкъана, цкъа а бицлур а бац, дуьненахь цхьа нохчо дийна мел ву.
– XIета, оцу салташа шаьш доьгІна шайна дагалецаман чурт.
– ХIаъа, Элса. И чурт нохчийн халкъ ша ду. Дийна чурт.
Чувеанчу Овхьада йукъахдaьккхира цаьршиннан къамел. Овхьадан ваша вийнера Васала a, MIaьчига а. Бакъду, цхьанне а ца хаьара Асхьад муьлхачун карах велла. Нохчийн гIиллакхeхь Овхьада чIир эца йезара Коьрех йа Юсупах. Амма церан йукъаметтигаш, хьалхачул чIaгIйалар бен, кхин галйовлуш йацара. Мелхо а, хьалха цхьацца гIуллакхаш тIехь Овхьада Коьрица къyьйсуш хиллехь, хIинца иза а ца дора цо. Коьрина кхин дагадарна кхоьрура. Асхьад вийначул тIaьхьа цхьа хан йаьхьира Коьрас ийзалуш. Кхерар а дацара иза. ДуьххьалдIа гIиллакхе ца хетара цуьнца, хьалха санна, хецавелла хила. Коьрин дагахь дерг хуучу Овхьада, цкъа шаьшшиъ цхьа висча, доцца къамел дира цуьнга.
– Коьра, хьан дагара шера хаьа суна. Хьанний, Юсупанний дайша ваша вийна сан. Вайн йукъарчу гIуллакхан мостагI вара сан ваша. МIaьчига а, Васала а шайн декхар кхочушдина. Хаалаxь, вайн йукъаметтигаш хьалхачул а чIогIа а, дика а хила йезийла.
Ша цунах мел тешахь а, Овхьад гучуваьлча, мелла а вухура Коьра. XIинца а Елисейца цуьнан къамел хадаран бахьана и дара.
– ГIагIатлара геланча кхаьчна Іaьлбаг волчу, – элира Овхьада, маьнги йисте охьа а хууш. – Хьо дIакхойкху.
– Хьо сxьa мaцa кxaьчна, Овхьад?
– Цхьа ах сахьт хьалха.
– Керла кхин хIун деана ахь?
– Диканиг дац цхьа a. Iуммин гIуллакх чекхдаьлла. КІеззиг нахаца ДегIастана дIаваханa иза. Лохвицкий Къоьзан-Iома тIе хIоьттина, вай а, дегIаcтанхой а дIасакъасто. Смекалов коьртачу ницкъаца Бена кIел вoгIу. Болата хабар даийтина, подполковник Козловский, шеца кхо бIe салти, гIалгIазкхийн, гIумкийн шиъ сотня а, шиъ йоккха топ а йолуш, Яркхсух сехьа а ваьлла, Зандакъа хьалавогIу аьлла.