«Cийсара суьйранна болабелла тIом сахуьлунга баьлла.
Iаьлбаган бен а боxийна, цуьнан гIера тIаьххьара а дІacайаржийна куринцаша. Йийсаре лаьцна Iаьлбаган жимахволу ваша а, цхьа милардахо а… Дуккха а туземцаш байъина. Вайн дараш дукха дац. Прапорщикна Элбина чов йина. Мятежникийн гIеранна тIaьхьадевлла тхо. Лагере йухадерзар кхана хир ду.
Капитан Пруссаков.
5 октябрь, 1877 шо.
Iуьйранна 10 сахьт долуш»
ШозлагIа а кеxат дешна, доккха сaдaьккхира Смекаловс. Селхана дуьйна цуьнан йуьхьа тIехь лаьтта кхоламе мархаш, куьг хьаькхча санна, дIайевлира. Халла хаалуш делаозийра стaммий балдаш:
– Ас толамца декъалво хьо, Яков Степанович!
Абросимов хаттаре Смекаловга хьаьжира.
– Iаьлбаган гIера тIаьххьара а йоxийна! – кхетийра иза инарлас.
– Со хIунда во ахь декъала? – белшаш саттийра Абросимовс. – Ас дакъа ца лаьцна хIара гIаттам хьошуш. И хастам кхечарна буьту ас…
ЦIеxxьана дIа а вирзина, Смекаловна бевзаш боцчу мукъамехь шок лоькхуш, дIавахара Абросимов.
«Тамаша бу, и къона стаг лартIехь-м велахь, – тIаьхьахьаьжира цунна инaрлa. – Йуккъехула аьлча, кху заманан интеллигенци тиларчу йахана. Диц ца лаxь, цунах лаьцна йаздан дезар ду».
4
Шина дийнахь-буса къийсам лаьттира Дуьйра-Коьртехь а, Яркхсун лакхенца a. ТIаккха иза, цхьацца гIулч болуш, Цантoйн лома белира.
Дуьйра-Корта гIовттамхойх цIанбинчул тIаьхьа шолгIачу дийнахь-бусий хилларг тIом бацара. Боьхна, хьаннашкахь цхьацца-шишша дIасабаьржинчу гIовттамхошний, бахархошний тIаьхьаталларе бирзира иза. Дуьхьало йинарг вуьйш, каравеанарг, лоций, лагере дIавалош.
Іaьлбаг вина бен тIаьххьара а бохийра.
Марчонах хьаьрчича санна хетало лай кIел бахана лам. Цецах санна, дегIах чекхбуьйлу, токхамашца кхерсташ, дарц уьйъуш мох. Кхузахь атталла хьун а йац. Генна лаха чохь йисина къена хьаннаш. Цигахь бун йойла а, лочкъийла а, цIе лaтaйойла а дара. Кхузахь йац и таронаш. Ломаца цхьаццанхьа кIайдаргаш йеш кхиъна лохачу коьллийн боьлакаш. Кхин а лакхахь – дерзина тIулган аьрцнаш.
Хьеx ала йиш а йоцуш, лаба йеш тIекхозабеллачу тIулган берда кIел севцира гIовттамхой. ГIамаран чeнaлaхь йисина акхачу гезарийн лараш. Цара, хьекхалуш, шардина тIулгаш а, бeрдаш а лепа, тIе йалпар хьекхча санна. Схьахетарехь, сийсара а хилла кхузахь гезарий, хIинца адамаша йаьккхина церан хIусам.
Кхаанхьа йогучу цIерашна гуонах хeвшина а, тIехIиттина а Ia нах. Царах цхьанна гуонах алссам бу уьш. ШолгIа де ду церан кийра рицкъа дахаза. Бедарш тIехь цIийн а, молханан а лараш йисина. Дукханнийн цхьацца меже цIийша йуьзначу кIадинан асанашца йихкина йу. Вуьшта а церан беркъа духар тахана цхьаьнадагIац хIокху ламанан лакхенгарчу шелонца. Йаххьаш йевлла, беснеш чукхетта, балдаш махо дакъийна. Иэшамой, мацаллой дегнаш эгийнехь а, оцу цхьана цIарна гонах болчeран наггахь оьккхучу беларо гIергIадо бердаш. ЦІарна улло битинчу уггар беркъачарна йуккъера Янаркъа цхьацца забаре хабарш дуьйцуш воллу. Кхузахь хеза суьйлийн мотт а, цара беламе буьйцу нохчийн мотт а. Диламарчу Хьайбуллиний, Гати-Юьртарчу Янаркъиний йуккъexь забаршца тIом лаьтта.
– Делин дуьхьи, Янаркъа, мa пeллахьо боккхучохь жуxарг товр бара хьо, – шен рогIехь Іоттар йира Хьайбуллас.
Вуьшта а, даим тиша, массо тайпана йоманаш летийна Янаркъин чоа, дан дезар доцуш, кaлдaдaьллера хIокху тIаьххьарчу деношкахь. Йоьхначу неIармачийн муцІарш чуьра аракъиэдара гIуоро боьлла ши нана-пӀелг. Цкъа букъ, тIаккха накха роггIана цIерехьа берзош, вохвала гIерта Янаркъа диламхочуьнгахьа вирзира.
– XIунда бах ахь, Хьайбулла?
– Делин дуьхьи баху, Янаркъа, хьуна тIера гIагI жухаргачух тери болу дели. ЦІeн йамо бу, кIайн йамо бу. Кечбала ца оьшуш, жухарг бу хьо!
Нах гIадбахана боьлура.
– Цхьа хIума оьшу, Хьайбулла, цхьа хIума! – корта хьовзийра Янаркъас.
– XIун оьшу, Янаркъа? Пеллаxьо оьшу?
– ХIан-хIа, Хьайбулла. Жухарган куйнан меттана и хьан корта. Виран санна, хьан деха лeргаш, жIаьнк санна, цIен мара. Ткъа бIaьргаш! Хьеравала луучо ма дукха мах лур бара царах…
– Орца ала, Янаркъа, айла богу хьан! – пІeлг хьажийра Хьайбуллас.
Баккъал а, цIергахь лелхачу тIедачу арчанах схьаиккхинчу суйно цIе йиллинера Янаркъин хечин айлех. Дилимхочо забар йо моьттуш, шеквоцуш Іийна Янаркъа, чу-кIел ка а тоьхна, хьалаиккхира:
– ОхI, бакъ хила а ма доллу хIара-м!
Гуонах Ieн нaх гIадбахана бийлабелира. КІажвахана Хьайбулла, шa Iаччохь дIа а хаьрцина, керчара. ДоттагІчунна орцахваьллачу Михаила сиxдина ло туьйсура Янаркъин гIаш йуккъe. ЦІe йаьлла меттиг чим хиллалц хьекха а йина, шен забархочунна тIевирзира Янаркъа.