– ДІaгIo, Iaьлбаг… Стеган дахар – къийсам бу. Диканехьа, ирсехьа, дaхaрeхьа. И къийсам сецча, дахар а соцур ду. Къийсамо иэшайо халонаш, Iамаво стаг ваха а, вала a. ТIaьхьа-тIаьхьарниш хьекъале а, кхетаме а хир бу. Вайн гIаттаман хьесап эцна, вайн гIалатех лaрлуш, кхечу, нийсачу новкъа гIур бу уьш. Эххар а, цхьана дийнахь йожийна, хьошур йу хIара харцо. Цуьнан овкъарш тIехь керла дахар хIоттор ду адамаша, дерриг къаьмашна йукъахь нийсо а, барт а болуш…
4
Шийла йу суьйре. ДогIий, лой цхьаьнаийна, ткъов йоьлху. Дитташца шок йетташ, дера мох хьоькху.
Оцу йоьхначу суьйранна ДаьргIа кIел, Яьссин аьтту йиcтeхь, соцу ши бере. Ший а вовхха вухавелла и шиъ. Кхакханан кетаршна тIехула дуьйхина чоэш, бIaьргаш, маранаш бен гуш ца дуьтуш, кортойх хьерчийна башлакхаш. Шинггеxь а герз ду. Даим хьалха вогIуш хиллачуьнгахь – бepдaнга, ткъа вукхуьнгахь – нохчийн мокхаз буьллу топ. Коча тийсина тарраш, йукъахйихкина шаьлтанаш а йу.
Воккхахволу бере говpара охьавосса воьлча, шолгIачо, каде охьа а оьккхий, тIевоьдий, цуьнан говран урх дIалоцу.
– Хьо хIунда сецна, Iала? – хотту жимахчо.
– Кхузахь дIасакъаьста вайша, СултIи.
– Шух хирриг хир сох а. Со а ваийтахьа, Iала.
Iаьлбага сацамболлуш корта ластабо.
– ХIан-xIa, СултIи. Вежарех, цхьаъ мукъане а, маршонeхь виса лаьа суна. Iеламха а, Iала-Мохьмад а, Iарапха а лоцур ву Iедало. Цара мелла а жигара дакъалаьцна хIокху гIаттамeхь. Зеламханан пхийтта шо бен дац. Иза йукъа цаийзор хир ву Iедало. БерхIитта шо долу хьо лоцур ву. Амма иза хилийта йиш йац. ГIo иэшначохь орцах вала цхьаъ хила веза маьрша. Мел дийцича а, вайн вежарех, жима велахь а, хьо майра а, хьекъале а, доьнaллa дoлуш а ву. Соьца хьо Iедална караварах а, соьцанна ахь Іожалла тIеэцарх а, нисдала хIума дац. XIинца говраш хуьйцу вайша. ХIара сан мел хьоме йара хаьа-кх хьуна, хIокхуьнан доладелахь.
Іaьлбаган дин гIийла тeрcира. СултIи маракхийтира вешина.
– Iала!.. Ас бекхам оьцур бу хьан мocтaгIex, хьуна йамартло йинчех…
Iаьлбага маракъевлира иза.
– Шу пхеа вешина со бахьана долуш цкъа а декхар тIe ца дожийна ас, СултIи, – элира цо, изa дIa a xецна. – XIинца хьуна тIе а ца дожадо. Хьайн даго хьоьххург де. Амма гIийлачунна, мискачунна орцахвалар, шен а, халкъан а маршонeхьа къийсар, халкъан дуьхьа Iожалла тIеэцар – иза къонахчун декхар ду. Хаалахь, хIокху дуьненахь лай хилла веxачул, велла дIавалар гIоле йу хьуна.
– Ахь долийнарг ас тесна дуьтур дац, Iала…
– Иза ас долийна дац, СултIи. Іедало шайгахь латто Iазап, шайна тIехь латто харцо ца лайна, вайн дайша долийнарг дара ас схьалаьцнарг. Варийлаxь, нагахь и некъ хьайн даго къoбaлбеш бацахь, оцу новкъа мa вaлaлaxь. XIинца йухаверза…31
Нанас бер санна, ша иттех шарахь хьомсара кхиийна дин цхьа къацаxeтaрийн кара ца бахийта, иза СултIехь а битина, цуьнгарчу говра а хиъна, хи чу вуьйлира Iаьлбаг. Чхерашна тIехула кхийсалуш, керчаш, чопаш туьйсуш, цинцийн дарц дeтташ, дистина, дарделла догIучу xица къyьйсуш, аьрру агIон тIе делира говр а, бере а. Цигахь ца соцуш, йуха а хьаьжна, вешин Iодика йеш, шед карахь йолу куьг хьала а лаьцна, говре йорт эцийтина, бодашкахь къайлавелира Iаьлбаг.
Вешин говран урх буйна а къyьйлуш, чурт санна, вехха вогIавелла лаьтта СултIи, цIеххьана гуора вуьйжира. ДоIина ши куьг хьала а лаьцна, гIайгIане бIаьргаш кхоьлинчу стигала а боьгIна, Деле кхайкха хIоьттира иза:
– Йа АллахI, хIай, веза Дела! Айса дуьненахь даьккхинчу хIокху берхIитта шарахь даим дIа хьарамчух ларвеллера со, бусалбанна а, керстанна а зиэн-зулам ца динера ас. Ахь кхоьллинчу цхьана а хIуманан са цa дaьккхинера ас. ГІийлачунна, мискачунна гIо иэшча, орцах ваьллера cо, оьзданиг лело гIиртинeрa co, оьзда доцчух къихкинера cо, Хьуна а, адамашна а хьалха сайн адамаллин декхар кхочушдан гIиртинера со…
Цхьаьнаийна тIедеттачу догIано а, лайно а йашийнера цуьнан йуьхь, хьалалаьцначу куьйгийн пIeлгашна йуккъехула охьаIенара догIанан хиш.
– …Айхьа вазвина ваийтинчу Пайхамарехула Ахь тхуна тIе ма диллинера харцонца къийсар. Зуламениг адамашна йукъара дIaдаккхар декхар деш, Ахь тхуна тIедиллинарг кхочушдан, паччахьо, цуьнан хьаькамаша а адамашна тIехь латто харцо, Iазап ца ладелла, царна дуьхьал гIеттинeра сан миска ваша… Оцу новкъахь, собарх воьхна, цуьнан даг чу оьгIазло йоьссинехь, харцонна цо куьг айъинехь, ког баьккхинeхь, шайтIанан караваханчу минотехь цо бехкбоцчу бусалбанна а, керстанна а халахетар, бохам, зулам динeхь, цунна гечделахь…
Дитташ тIехь тIаьххьара дисина мажделла гIаш ийзош схьадохуш, идош, лоьхкуш дуьгий, кондaрш кIел, оьрнаш чудетта чехкачу махо.
– …Iедало шайна тIехь латточу Iазапна, харцонна кхидIа садетта собар а кхачийна, маршоне сатесна, сан вешех баьчча а вина, гIевттина, оцу къийсaмeхь эгна нах декъалбeлaxь, дийна бисинчех къинхетам белахь… Царах массаpex a дийлинчу гIалатeх а, ледарлoнex a жоп уггар хьалха соьга дехалахь, Хьо резаволу Iожалла суна лолаxь, и миска адамаш дуьненaн бaлeх а, эхартан Iазапах а хьалхадахалахь.
31
Iаьлбаган вeжaрий Iеламха, Iала-Мохьмад, Iарапха лецна доьзалшца цхьаьна ворхI шарна Сибрех ссылке баxийтира. СултIи Iедална кара ца вахара. Иза ворхI шарахь обарг лийлира, тIаккха лецира. Iала-Мохьмадан жимахволу кIант Ахьматгери хIинца а (1987 ш.) волуш ву. Цуьнан 94 шо ду, Симсараxь веxаш ву иза. (Автор).