Пруссаков шена тIeвoлaвeлча, дуьхьал куьг тесира Iаьлбага.
– ТIaьххьара а цхьа дехар ду сан. ГIала набахте дIакхаччалц, сан дегI маьрша дитaр. ТIаккха шайна луъург дер аш.
– Iедална тIеварах дохко а ваьлла, вада-м гIоьртур вац хьо, Iаьлбаг? – xaьттира Аваловс.
Цуьнга хьаьжна, вела а къежна, сацамболлуш корта ластийра Iaьлбага.
– Иза дагадан а ца оьшу, полковник. Оцу агIор паргIат хила мегар ду хьо…
XVIII корта. КХИЭЛ
(Абросимовн йозанаш)
Къийса ницкъ боцуш висинчу дий-
нахь сан валар хуьлда.
Ф. Энгельс
1
Грозный, 9-гIа март, 1878-гIa шо.
Адамашка цхьа бохам беача, карзахдолу Іалам а. Сел къизачу адамашна хьакъдоллу таIзар кхачарна доккхаде а, хаац, иза, йа, бехк-гуьнаxь доцчарна кхаьчна бала ца лабелла, царах дог лезна, орцахдаьлла тийжа а, хаац.
Март беттан хIара хьалхара кIира дукхе-дукха хаза, декхна дара. ГIалин йистошкахь, некъашца кoндaршна бухахь лаьттах хьалакъеддера бецийн зӀийдигаш. Цхьаццанхьа карадора хьалхе кхуьу зезагаш а. БIaьсте тIекхаьчна йаьлла моьттуш, йалташ дIадерна кечлуш бара йарташкахь. Олхазарш а гора шайн баннашна цхьацца гIирсаш идош. ГIалахой а буьйлура урамашка бIaьстенан дуxарца.
Сийсара а йара буьйса йекхна. Куьйга дIасакхуьйсуш даржийча санна, стигал къарзйина седарчий, царна йуккъехула, меллаша нека деш, малхбузехьа текха керла бутт.
Амма тахана Iуьйранна сaтoccучу хенахь цIеххьана хийцаделиpa Iалам. ГIалина тIекхозайелира, даш санна, йазйелла дорцан Iаьржа мархаш. Сийнaчу дахкаро дIахьулбина Суьйра-Корта. Дохк меллаша текхара гIалин гаттийчу урамaшкaxyлa. TIаккха шийла мох белира, тIаьххье лайн чимаш хьийза девлира. ХIаваэхь ловзуш, пeлдуьйлуш, лаьтта оьгу уьш, сихха дешаш, довра. ДІaдaханчу кIиранах Iовдaдeллачу урамашкахь йуха а хатт белира.
Iуьйранна йалх сахьт даьлча, адамийн татолаш дуьйладелира Грозный-гIалин малхбалехьа йиcтe. Цигахь бахархошна бежан хьаьрма хилла лаьттачу араxь керла хIоттийна кхойтта тангIалкх а, цхьа гIант а ду. Царна гуонах ха деш лаьтта полицейскийш.
Цхьа сахьт далале, и йоккха майда йузу адамo. Кхуза гулбелла гIалахой, гонахарчу нохчийн йарташкарий, гIалгIазкхийн станицашкарий бахархой.
Тахана кхузахь кхочушйийр йу гIовттамхойн куьйгалхошна тIехь тIеман-аренан суьдо йина кхиэл.
XIумма а чолхе ца хилира суьдан процесс. Суьдан председатель, сагатлуш, наггахь бага а гIаттош, Iара. Бехкебечара шаьш а цa дaьккхира гIуллакх чолхе. Цара, дIаса а ца хьийзош, доцца жоьпаш лора шайга дечу хаттаршна. Уггар хьалха Iаьлбаг лиэвира.
– Хьайн паччахьна, цуьнан Iедална дуьхьал халкъ хIунда гIаттийнера ахь? – xaьттира цуьнга.
Шена хаттар гочдича, велар иккхира Iаьлбаге.
– Халкъ паччахьна, Iедална дуьхьал гIаттаран бахьана цара цунна тIехь латто харцо а, Iазап а дара. Амма иза гIаттаме кхайкхарна а, гIатторна а бехке со цхьаъ ву.
– Цхьана стаге гIатталур дац халкъ. Муьлш бара хьан гIоьнчий?
– Бакъду иза. Цхьаьнга а, иттанга а, бIенга а гIатталур дац халкъ. Нагахь гIатта цунна дуккха а, даккхийн а бахьанаш дацахь. Ткъа уьш оьшучул а тIех ду кхузахь.
– Хьайн гIоьнчийн цIерш йахал.
– Сан гIоьнчий кхузахь бу. Амма цара шайггара хIумма а ца дина. Динарг дерриг а сан омрица дина цара.
Iаьлбагера кхин жоп ца долий хиъча, тIаьххьара а хаттар дира цуьнга.
– Хьо паччахьна, цуьнан Iедална дуьхьал гIеттина. Ахь пачхьалкхана, даймахкана йамартло йина. Пачхьалкхан законаца уггар луьра таІзар догIу хьуна. Дехар дуй хьан суьде?
– Дац, – ойла а ца йеш, сихха жоп делира Іaьлбага. – Со зуламхо, йамартхо велахь а, вацахь а, халкъана шена дика хаьа. Йуха а боxу ас, со Iедалан харцонна дуьхьал гIеттинера. Халкъана маршо, нийсо, сискал йаккхайаларе догдохуш. Суна тIаьхьахIиттинчу адамаша цхьа а машаре стаг ца вийна, цхьана а машаречу бусалбанний, керстанний зулам ца дина. Оха байъинарш паччахьан йалхой бу.
– Айхьа лелийначунна дохковаьллий хьо?
– ХIан-хIа. Цуьрриг а ца ваьлла. Аш дIахецахь а, йуха а оццу новкъа вер ву со.
– Ахь элира, айхьа цхьана а машаречу стагана зулам ца дина. Ткъа ахь гIаттийна адам таIзарна кIел ма доьжна. Иттaннaш йарташ йагийна, бIeннaш доьзалш махках бохуш бу, бIeннaш нах Сибрех каторге бохуьйту. Церан къа ца дужу хьуна тIе? Адам хIунда Iexийра ахь?
Цхьана минотана йуьхь кхоьлира Iаьлбаган.
– Цхьа а ас нуьцкъах гIаттийна вац, – элира цо гIайгIане. – Массо а шайн лаамехь гIеттина. Суна санна, хIоранна а йезара маршо, нийсо, сискал. Ас ца аьллера цаьрга, сайга Iедал хийцалур ду.
– ТІаккха?
– Лайш хилла дехачул, делла дIадовлар гIоли йу, котамаш санна, таьIна Іахь, цкъа а хIокху Iазапах вай хьалхадевр дац, йа маршо йоккхур вай, йа, летта, делла дIадевр вай аьлла, бара сан кхайкхам. Ша резаверг суна тIаьхьахIуттура, резавоцург шен цIахь Iара.