Оцу эладитанех тешарш кIезиг-м бара муьжгашлахь. ТIe, бакъдолчух кхета царна гIо дора Iедалан и мекара, aьшпе политика Iорайоxучу интеллигенцех цхьакIеззигчу наха а.
Ткъа гIалгIазкхий нохчашна дуьхьалбаха цхьа а тайпа политика ца оьшура. Цара-м, дера, паччахьо аьлча, нохчий-м хьовха, шайца цхьана къомах болчу муьжгийн а цIий ма Iенадо. Церан-м шатайпа пачхьалкхаш ма йу хIокху имперехь. Станицийн долахь мохк бара гIалгIазкхашна оьшучул тIех, цхьаммо дезар а ца оьцуш, тIе къух а даьлла, эрна Iуьллуш. ХIор а боьршачу син цIарах ткъа-ткъе итт десятин. Ткъа паччахьан хьадалчийн – инарлийн, атаманийн а – долахь бIеннаш десятинаш. Церан йиш йацара нохчий толийта, уьш оцу махка тIе йухаберзийта.
Оцу чолхечу хенахь муьжгийн ойла йанне а йацара йа Iедалехьа а, йа гIалгIазкхашкахьа а. ХIара паччахьан Iедал оцу гIалгIзкхийн таррийн йуьхьигаш тIехь лаьттийла хаьара суна. Россехь, миччахьа а цхьанхьа ахархой а, гIалин белхалой а гIевттича, уггар хьалха уьш хьоьшура гIалгIазкхийн говрийн бергашций, шодмашций, таррашций.
ХIинца а бара кхузара дукхахболу муьжгий церан йолахой хилла бецаш.
Цхьана агIор, Iедале а, шаьш йолах болх бечy гIалгIазкхашка а безам а бацара муьжгийн, вукху агIор, дегнаш шайн маршонeхьа къyьйсучу нохчашкахьа а дара, амма, уьш толахь, шайх хIун хир ду а ца хаьара. Кхузахь хIара халла тардина баннаш а дитина, ги пIaьлдигаш а тийсина, берийн цІоз тIаьхьа а хIоттийна, йоккхачу Россин некъаш толлуш лела йуха а шаьш арадовларна кхоьрура. Мацаллой, шелоной хьийзош. Новкъ-новкъахь бераш лаьттах а духкуш. Иштта ма бара церан кхоллам ворxIе дайшкахь дуьйна…
* * *
Амма хIун дара ткъа оцу муьжгийн зударшка шайн бераш инарла Свистуновна хьалха охьатийсийтинaрг, кхойтта стагана ирхъолла йина кхиэл дIайаккха бохуш, уьш гIовттийнарг, тахана кхиэл кхочушйеш белхийнарг?
Массо а къоман зударий бу къинхетаме. Зуда, уггар хьалха, нана ма йу. Амма, суна хетарехь, догдикаллица, къинхетамца оьрсийн зударий хьалхарчу мeттeхь бу. Со оьрси хиларна а ца боху ас иза. Бакъдерг – бакъ ду.
Амма оцу шина дийнахь оцу кхойтта стагана уьш орцахбаьхнарг деккъа цхьа церан догдикалла, адамалла, къинхетамалла хилла ца Iара.
Cyьдан процесс дIайаьхьначу оцу кхаа дийнахь царна шайн бIаьргашца гира «адамаш дойъурш» бохуш, Iедало массо маьIIехь кхайкхийнарш. Iедало дийцарехь, моьттур дара, уьш маIаш, кIомсарш, бергаш а йолуш, цхьа шатайпа «адамаш-акхарой» ду. Ткъа, гуонах салтийн ха а хIоттийна, суьдана хьалха ховшийнарш цхьа мисканаш бара. Мел хьежарх, лехарх, ца карабoрa цаьрца къизаллин чо. Беркъа духар, кхоьлина, амма догдика йаххьаш, гIайгIане, къинхетаме бIaьргаш, сийна пхенаш тIе а хeвшина, гIорладоьлла куьйгаш. Уьш гича, мила тешар вара цара бераш, зударий дойъур ду бохучyx? ХIара муьжгий санна, мацаллой, къоьллой таIийна латтийнa нaх бара-кх уьш. Уьш саннарш миллионаш ма бу нана Россехь. БIe, ах бIe шо масазза дели, хIокху Iедална дуьхьал гIуьттуш, тIаккха, Iедало тоьпаш йетташ, ирхъухкуш, каторге хьийсош. ТІаккха цхьана ханна садетташ, амма, собар кхачалой, йуха а гIуьттуш.
Хазахета ма ца гIевттинера и нохчий а. Маситта шарахь церан йарташ хIаллак ма йинера паччахьан эскарша. Ламанхоша шайна латта ма доьхура. Шайн кочадоьллина Iазап дIакхосса ма гIертара уьш. Аттачу хьолехь-м оьрсийн муьжгий а бац. Маршо-м царна а йац. Iазапехь-м уьш а бу. Амма муьжгийн йоллу маршо а ма йац оцу мисканийн. Церан лехамаш, церан къийсам бакъонца бу. Нохчех дог цалозург адам дац.
Изза жамІаш дора гIала йуxабоьрзучу муьжгаша а. Оццу ойланаша гIовттийра муьжгийн зударий тутмакхашна орцанна.
Изза дара и муьжгий а, церан зударий а тахана белхийнарг а.
ГIалахой кхуза кхойкхуш, Iедалан Iалашо йара таханлeрчу къизаллица адам кхеро. Тахана шен мостагIий и нохчий гахь а, кхана хинболчу мостагIийн ойла а ма йора Iедало. Синтеме дацара Россин йуккъерчу губернешкахь. Революцин, демократин гIаларташ хьийзара Россина тIехула. ГIаланашкахь – белхалой, йарташкахь – ахархой гIуьттура. Уьш-м хIун дара, даим дIа паччахьан Iедалан гIортор хилла лаьттина гIалгIазкхий а карзахбевллера цхьаццанхьа.
Цундела лаьара кхузарчу Iедална и «пачхьалкхан зуламхой» ирхъухкуш адам хьожийла.
Iедална дуьхьалваьллачунна изза таIзар хир дуйла хаийта. Амма Iедал шен Iалашоне ца кхечира. Мелхо а, цу адамийн дeгнаш дардира тахана гиначу суьрто.
Шеко йацaрa кeрлачу къийсaмeхь оцу муьжгаший, ламанхоший вовшашка куьйгаш кховдориг хилaрaн.
* * *
Владикавказ. 28-гIа март, 1878-гIа шо.
Балканехь а, Анатолехь а кхиамашца хьалхaтeIa оьрсийн эскарш. Гена ца хета тӀом, толамца машар беш, чекхбала дисина денош.
Амма тIаккха а хIун хир-те? ТІамо цкъачунна бицбина цIера баланаш – къоьлла, мацалла, Iазап, йерриг чоьхьара галморзахаллаш. Коьрта мocтaгI aрaхьарниг хета: доьзaлeхь дерш-м тарлур дара. Керлачу толамо мукъане а Iазап жимма а дайдаре догдоху адамаша. Сонтачу адамашна ца хаьа тIамехь цхьа а ца тоьлий. Тоьлларг а, иэшнарг а – ший а оьшу. XIунда аьлча тIамехь бIe эзарнаш адамаш ма дойъу шиний агIор. Эзарнаш адамаш зaьIaп до, эзарнаш доьзалш байлаxь, зударий жоьра буьсу.