Олалла дечу классаша, шайна аьттонаш лоьхуш, дов доладо, ткъа мискачу халкъийн цIий Iена…
Иштта схьадогIу бIешерийн дохалла.
Владикавказан урамашкахь го дукха хан йоццуш фронтера цIа баьхкина нохчийн, гIалгIайн, хIирийн, гIебартойн дошлой. Мидалша, жIараша къарзбина церан накхош. ЗIанкдаьхна хьийзийна мекхаш. Дукхахбeрш лахара эпсарш бу.
Уьш а бу толамхой. Цхьаболчара – туркойн фронтехь, вукхара – нохчийн гIаттам хьошуш хьуьнарш гайтина.
Кхин нохчий а го кхузахь. Къаьсттина областан начальникан резиденцин кeтIa xьийзаш. Инарле дехарш дохьуш баьхкина. Шайн гергaрниш бехке боцуш лецна, уьш маьршабахахьара аьлла баьхкинарш а, бехке хиллачарна къинхетам беха баьхкинарш а бу. ГІопеxь xexь лаьттачу салташа керта битац уьш. Оцу керта оьхучу тIеман а, граждански а нахана йукъахь тIехьаьжча къинхетаме хир ву аьлла хетарг сацавой, шайн гIуллакхах цаьрга далхо гIоьрту уьш. Цхьаберш совцац, цхьаберш, бехкала боьлхий, бела а къежий, белш саттайой, куьйгаш дIаса а тосий, тIехбовлу.
Цигашха тIехволуш, суна дуьхьалделира къона зуда а, йалхитта-вуьрхIитта шо хенара кIант а.
КIанта, шен четара схьа а даьккхина, соьга кховдийра деалха тоьхна кехат.
– Инарле, гинрал, давай, – элира цо, канцеляри цIеношна тIе пIeлг а хьежош.
Кехат схьа а эцна, даржа а дина, тIехула бIаьрг туьйхира ас:
«Цуьнан Локхалле, Теркан областан начальнике инарла-адъютанте Свистуновга, Веданан округан Гати-Юьртарчу йахархочуьнгара Данчаева Дешигара.
ДЕХАР
Сан майра Данчаeв Болат, гIаттамeхь дакъалаьцна аьлла, бехкевина, кхечаьрца цхьаьна Сибрех вохуьйтуш ву.
Майрачух а къаьстина, цхьа де даккха а ницкъ бац сан. Со берах йу, кIел хIотта тхов бац сан. Кхин дан амал а ца хилла, иза воьддучу цуьнца дIайаха, кхуза йеана со. Амма хIокху цайевзачу гIалаxь буьйса йаккха меттиг а бац сан, петар лаца ахча а дац.
Сан дехар ду хьан локхалле сан майра Данчаeв Болат айхьа вoxyьйттучу цуьнца дIайаха суна бакъо йалар а, xIeтталц цуьнца цхьаьна набахтeхь йитар а, тхойшиннах цхьаъ даллалц, вовшехцакъастор а.
Йоза-дешар ца хуучу хIокху Данчаева Дешин дехарца, цуьнан метта куьг йаздина Коцаев Платона.
1878-чу шеран мартан 28-гIа де. Владикавказ»
Дехар дешна ваьлча, цушинга хьаьжира со. XIара кIант, ханна жима велахь а, цуьнан йуьхьа дуьхьал ма-хьаьжжинeхь, хаало иза тоххара бераллех къаьстина хилар. Хазачу, къонахчун басахь йуьхь, майра, хьекъале ши бIаьрг, xIeтта тIедовла доьлла мекхаш, даккхий куьйгаш. Цуьнан накъост берхIитта-ткъа шо хенара йара. Озачу дегIан йуткъачу гIодайукъна тIехиъна и доккха, горга гай ца хилча, эр дацара иза меразуда йу. Йа коьртах хьарчийначу доккхачу Iаьржачу корталино а, тIейуьйхинчу гIовтало а, когарчу неIармачаша а ца дойъура цуьнан куц.
Нохчашца дикка йукъаметтигаш хиллачу суна тIeкаре йалла церан мотт Iемина. Хуург нохчех олуш, йукъ-кара оьрсийн дешнаш далош, цхьаццадерг куьйган ишарца а олуш, къамел долийра ас.
– Хьан цIе хIун йу? – хаьттира ас кIанте.
– Iумар.
– ХIара йиша йу хьан?
– ХIан-xIa, нус йу. Вешин зуда.
– Вешина хан мел тоьхна?
– Хаац. Суд ца йина.
Суд-м йеш а ма йацара лоьцучарна. Уьш, схьа а лоьцуш, чу а бухкуш, Сибрех дIаоьхуьйтура.
– Болатна хаьий хIара Деши шеца дIайан гIертий?
– Ца хаьа.
ТIаккха къоначу зудчуьнгахьа вирзира со.
– Йохуьйтур йац хьо, Деши. Йахийтича а, хьан могашаллина гена а, хала а некъ бу иза.
– Оха дукха бехира иза. ЛадогIац. XIинца а боxура ас, цIа гIо вайша. Ша аьллачунна тIера йалац, – сан гIо лецира Iумара.
Дешис корта хьовзийра.
– Дуккха а зударий бу кхалхош. Къена а, къона a. Бераш а. Со саннарш а…
– Уьш нуьцкъах бохуьйтуш бу, хьо хьайн лаамехь тIаьхьагIерта! – дуьхьало йира Iумара.
– Iумар бакъ лоь, – элира ас а доггах. – ЦIахь Iе. Болат къона ву, цIа вогIур ву.
Дешин бIaьргех мела хиш хьаьлхира.
– XIан-xIa, – сaцамболлуш корта ластийра цо. – Цул, хьайна хала дацахь, и кеxат дIалохьа инарле. Дала йал йоцуш вуьтур вац хьо…
Хих бyьзна дехаре хьоьжучу къоначу зудчун бIаьргаша дог дашийра сан. ХІокхеран гIуллакхе а ца хьожуш, дIaгIoйлa дaцара. ДIaгIoьртича, гIо дан ницкъ а бацара. Инарлина Свистуновна тIекхача хала ма ду. Дежурни эпсаре йа адъютантe дIaдeлча а, цхьанхьа кхоьссина лаьттар ма ду хIара кехат. Цкъа-шозза цхьаьнакхетар бен, кхин йукъаметтигаш а ма йац сан инарлица. ТIе, церан башха безам а ма бац со санначу йаздархошка.