– ДІаэца хьайна, капитан! – гIадвахана велавелира Яков Степанович. – ХIара салтий хьуна ма-моьтту аьрта а бац хьуна.
– Мекара жIaьлеш ду! Ахархойх вуй шуьшиъ?
– Bу, дера. Дворянех велхьара, хир варий тхойша хIара тоьпан гIуйнаш ги а доьхкина лелаш?
Курносовс йуха а чоже гола Іоьттира накъостна.
– Вуьшта, Яков Степанович, цхьа пхийтта-йалхитта шо хьалха, дийнна рота салтий уллохь боцуш кху некъашкахула дIасаваха кхераме ду-м, бохура. Ткъа хIинца маршо йу! Вайн Iедало шайн разбойникийн амалш а йитийтина хIокхаьрга. Кху Нохчийчу кхаьччахьана, цхьа а нохчо ца гина суна герз караxь. Гой хьуна хIара вайна уллохь Iийриг? Сакхате пхьарс, лога тIера муо. Со дуй баа ваьхьар вара-кх, и ши чов цунна цхьанхьа къолах вахча йина аьлла!
«Кху цхьанна тIехь-м гIалат а дац хьо, жIаьла», – дагахь йаппарш йира Васала. Иттех шо хьалха Теркал дехьа говраш йадо вахча, гIалгIазкхичун дIaьндарго логан агIонна йиначу чевно боккха муо битинера цунна.
– Баккъал а, господин капитан, ма боккха болх бу-кх оцу мискачу нохчашкахьа болу хьан цабезам, – корта хьовзийра Яков Степановича. – Мичара баьлла хьуна иза, бала мукъане а?
– ОххIай, цунна бахьанаш дуккха а ду сан. Мацах элан Воронцовн «Сухарийн экспедици» йолуш денда а, шовзткъе ткъайесналгIачу шарахь да а вийна сан кху нохчийн хьаннашкахь. Дукха дац иза?
Яков Степановича, жимма ойла а йина, жоп делира:
– Нохчаша шайн маршонехьа къийсира.
– Воккха либерал ваний хьо, господин Абросимов! – цуьнан белша тIe куьг тухуш, гIадвахана велавелира капитан. – Нуьцкъалчо бакъо маца лeхна? ГIийлачо бен цa лохий изa-м. Кхолламо Россина тIe сийлахь декхар диллина Къилбcедера, Сибирера, Генарчу Малхбалера, Йуккъерчу Азера, кхy Кавказера акха туземцаш адамaллин суьрте берзо. ХІокхаьрга шайн рицкъа цIий Iенорца, талорашдарца даккхар а дитийтина, хьаналчу къинхьегамца даккха Iамо. Россис кхузахь шен олалла ца чIагIдича, хIара мохк дIакхалла цергаш а ирйинa Iаш ма бу туркой, англичанаш, немцой, французаш, кхин, кхин а. Вай царал оьшу ткъа? Вай дуьненaн дaй хила хьакъ лору ас.
Яков Степановича гIайгIане корта ластийра:
– Вайн сийначу мундирийн хьере ойланаш! Ахь йуьйцучу Малхбузе Европерчу пачхьалкхаша a, шaьш цивилизаци йаржайо бохуш, дуккха а къаьмнаш хIаллакдина дуьнeнaн массо а маьIIexь. Царал дукха тIаьхьа ца йисина вайн правительство а. Кавказера ах миллион сов адам, махках даьккхина, Турце кхалхий. Зударий, бераш, къенаниш а. Церан кхоллам ца хууш хир вац хьо. Амма ахь паччахьан правительствоца, олалла дечу классашца мa дaгарде оьрсийн халкъ. Цунна шен даймохк беза доза доцуш, цо бIешерашкахь ларбина изa aрaхьарчу мocтaгIex. Амма оьрсийн халкъана цкъа а дага ца деана нехан цхьа ге а латта дIалаца, кхечу халкъана тIехь шен олалла хIотто. ТIe, ша а доллу иза олалла дечу классийн Iазапна кIел. Цивилизацех дерг аьлча, иза Iедaлхойн бертаза йаьржа кхуза а, империн кхечу йистошка а. Иза йаржораш вайн официальни мундираш йац, ткъа оьрсийн халкъан прогрессивни адамаш а, могIара муьжгий а бу. Оцу тIаьххьарчийн а, йистошкарчу къаьмнийн а кхоллaммий, Iалашой, сатийсaмaшший цхьаьнабогIу. Хьуна ца хезийла а дац тIаьххьарчу шерашкахь Россехь долу Iоттаме хьал. Массо маьIIexь – ун. Поволжьехь – мацалла. MaьI-мaьIIeхь – ахархойн дуьхьалонаш. ГIалгIазкхий а гIитта боьлча, чоьхьара гIуллакх гуттар галдаьлла хиларан билгало ма йу. ДIадаханчу шарахь Свaнeтeхь а, кху Нохчийчохь а хилла гIаттам. Азербайджанан ахархой шайн бекашна дуьхьалбевлла. Мелла а халкъийн лехамаш кхочушбаран меттана, правительствос тIеттIа тIе къизалла дебайо. Цундела тахана Росси вай дала кечделлачу накхармозех тарйелла.
– Вай дала гIевттина накхармозий дIатоь, тIе кIеззиг хи ма тоьххинехь. Йукъ-йукъара цхьа масех хьалаоьлличхьана, бисинарш дIатуьйр бу.
– Ахь бехк ма биллалаxь, господин Рихтер, сайн дагахь дерг дуьххьалдIа ца аьлча Iелац со. Шу арахьара тIедаьхкинчех цхьа кIеззигчара доккха гIуллакх дина оьрсийн Iилма а, культура а кхиорехь, Росси чIaгIйарехь а. Амма дукхахберш биэндоцуш хьуьйсу тхан кхолламе. Схьа а богIий, шайна тxox йаккхалург а йоккхий, дIабоьлху. ТIe, тхо сонта а, акха а хета.
Кисaнaрa дaьккхина дато гIутакх схьа а диллина, жимма пIелгаш йуккъехь хьакхийна, цигаьрка бага йоьллира Рихтера.
– Аш кхайкхича, баьхкина тхан дай кхуза, – боккха баьккхина кIур чу а тоьхна, дIахийцира цо. – Ткъа аш а цадевллачу денна кхойкхура уьш. Суна хетарехь, тxох цуьрриг а зиэн а ца даьлла Россина. Нагахь вайшиннан идейни хьежамаш башх-башха белахь, иза со немцойх схьавалар дац. Ахь буьйцу «арахьара тIебаьхкинарш» цхьа процент а хир бац Россехь. Ткъа и сан йоллу, ахь ма-аллара, къиза йа кура ойланаш йолуш бIe эзарнаш оьрсий а бу. Нагахь сан ойла харц йелахь, иза ас цаьргара схьаэцна-кх.