Ткъа Iедало-м шeниг ма дуьйцура. Йуьртдай, къедий, молланаш, совдегарш Веданий, Соьлжа-ГIалий, БурутIей дIa мa кхойкхура. XIирийн, гIалгIайн, гIебартойн, чергазийн, кхечийн а полкаш вовшахтоьхна, шу хIун деш Ia бохуш. Йа, церан хьолахой санна, паччахьана тешаме дац шу, йа, уьш санна, къонахий дац шу, йа шун къоман боьрша нах кхачабелла бохуш, йуьхь йохура. Йуьхьанца хаза дийцира, тIаккха бехкашдехира, тIаьххьара а чехийра.
Эххар а вовшаxкхийтира полк.
Гати-Юьртахь а кечвелира масех жима стаг.
Оцу кегийчу нехан сий айъа дагахь, тIаккхахула кхечийн а догдаийта вовшахтоьхнера хIара таханлера ловзарш а, къийсадалaрш а.
Оцу Iалашонца округан йарташкахула волавелла вара эла Авалов а.
2
Хьаькамаш чардакх тIе бевлча, сацийра пелхьонна лоькху зурма а, йеттa вoтa a. Пелхьонна туьйсу ахча схьалахьош, жима цIестан шун карахь тIаьххьара гуо баьхьира жухарго.
Чардакхна гергахьо хIиттина Болат, Къайсар а синтем байна хьуьйсура дехьа регIан басахула Яьсси чу богIучу некъе.
– Ва нах, хIинца а гуш вац-кх иза, – корта хьовзийра Къайсара. – Ткъа хьуьнарш къовсар дIадолалуш лаьтта.
– Цхьа сингаттам хилла виси-те?
– Селхана-м берриг а могаш-маьрша ма бу уьш. Амма масане дагахь доцург хуьлу…
– И ца вагIахь, хIун дийр ду вай? – xaьттира Болата, мелла а чам байна.
Къайсара, куй хьала а теттина, коьртах мІараш хьаькхира.
– Дан хIумма а дац-кх. Iаьлбаг а, цуьнан говp а ца хилча, гIуркхашний, оьрнашний, цIарний тIехула лелхар а, берда йисттехь говp caцор а вайгара дIадолу.
– Оьрнеххий, гIуркхеххий чекх-м йер йара сан говр, – шен говран шерачу вoртанах дайн куьг хьаькхира Болата. – Берда йисттехь сацорна а цхьаъ дийр ду. Амма, ва Дела аьлла, оцу цIарах йолац-кх хIара.
– BoгIуш ву, вогIуш ву! – мохь белира лакхо тIехь говрахь лаьттачу Iумаран.
ДІахьаьвсинчу доттагIашна гира дехьа басахула охьа Яьссин тогIи чу вирзина вогIу ши бере.
– Iаьлбаг вуй-те иза? – малхана дуьхьал куьг лаьцна, леррина дIахьаьжира Болат.
– И сира говр-м цуьнаниг йу.
– Важа хьаргIа говр цуьнан вешин Iала-Мохьмадниг а, дера, йу.
– ЭхI, Далла бу хастам, дерриг дIанисдинчу! – доккха сaдaьккхира Болата.
ХІокху къовсaдaлaршца-м башха гIуллакх а дацара Болатан. Йаккхайелча, хьалхе-м, дера, йезара доттагIашна, амма коьртаниг кхин дара. ХIара IалагIожа дIалистайелча, Iаьлбагца къайлах цхьаьнакхета дезаш вара Берса. И цхьаьнакхетар йукъахдисарна кхеравеллера Болат. Иза шегахула вовшахтоьхна хиларна. Ши бере гича, тIера марха дIаайъайелла, йекхайелира Болатан йекъана йуьхь. Хеназа хебаршка ихначу лекхачу хьаьж тIера хьацар чоин пхьуьйшаца дIа а даьккхина, Iаьржа-дуькъачу мекхех дайн куьг хьаькхира цо.
– ЛадогIал, нах! – йуьртден ХортIин цІогIане аз даьржира xIaвaэхь.
– ЛадогIа!
– ЛадогIа!
Минот йалале, майданахь тийналла хIоьттира.
Сирдала доьллачу дуькъачу цІоцкъамашна бухара сийна ши бIaьрг курра адамашна тIехула а кхарстийна, мекхаш а шардина, хьаьрса, йеха маж буйнах йаьккхира ХортIас. ХIара кхойтталгIа шо дара иза Гати-Юьртахь йуьртда волу. Хьалха хилла йуьртда Iоса дIаваьлчхьана. ХортIа воьллера хIокху гуламех а, хьаькамех а.
ХортIас йайн йовхарш туьйхира.
– Тахана деза де ду вайн йуьртахь. ХІокху дийнах дозалла дийр ду вайн тIаьхьарчу тIаьхьенаша а. Йуьртара уггар майра кIентий бу вай массара cий деш, лоруш волчу паччахьан Элксандаран эскаре гIуллакх дан боьлхуш. Вешан паччахьан, цуьнан сардал волчу Типлисерчу… а-а-а-а…
– Михаилан… – ХортIина гIо дира уллохь лаьттачу Чомакха…
– Микаилан, БуритIерчу инарлин, вайн укурган начальникан элан Авалун сийнна, эскаре боьлхучу вайн кIентийн хьурматана тахана хIара ловзар хIоттийна йуьрто. Вайн хьешийн а, Делан а пурбанца, къовсарш дIадоладо вай. Коьрта къовсарш кху тIехь хир ду. Хьалхайовла говраш хахкар. Исс гуо. Хьалха йеанчу говрана – детица кхелина нуьйр. ШолгIа йеанчунна – кечйина шед. Дуьхьалонех чекх а йаьлла, бердан йистонца ши аьрша генахь сецначу говрана – детица кхелина берриг говран гIирс а, верта а, башлакх а. Говра тIехь хьуьнар гайтинчу беречунна – атлазан гIовтал. Герзаца хьуьнар гайтинчунна – цо хьуьнар гайттина герз. Кхиэл йан мила хоржу аш?
– Тевзбин Акхта!
– Эла Авалу!
– Акхболатан Ахьмад!
ХортIас ши куьг хьалалeцира.
– Дика ду. Аш цIераш йаьхначу кхаа стага къастор ву тоьллapг. XIинца, нах, аш майда мукъайаккха. Хахка кечйина говраш дозане дIайига!
Йохийначу зингатийн туьйлигах тарйелира майда масех минотехь. Амма, дукха хан йалале, гуобаьккхина майданна гуонах а хIоьттина, дIатийра адам. Ши ваша а валош схьакхечира Iаьлбагна дуьхьалвахана Къайсар. Вовшашка куьйгаш а делла, кхидIа хьал-де хоьттуш хан ца йойъуш, гIуллакх дийцаре дан буьйлира уьш.