– Я па цябе зайду, – сказаў Удод.
– Добра, – адказаў Птах і пашыбаваў у процілеглы бок.
Сяргей подбегам кінуўся да сваёй хаты, адчуваючы нясцерпнае жаданне хутчэй пераступіць родны парог. У вокнах было цёмна. Дзверы ў сенцы не замкнёныя. Ён увайшоў у хату, убачыў, што маці ляжыць на запечку апранутая.
– Добры вечар у хату, – павітаўся ён ціха.
– Хто там? – спытала маці.
– Гэта я, Сяргей.
– Хто такі?
Голас маці прагучаў абыякава. Сяргей запаліў газавую лямпу. Думаючы, што маці сама ўбачыць яго і ўзрадуецца, а яна зноў спытала:
– Хто ты такі?
– Сын твой, мама.
– Ты не Кастусь, хто ты?
– Што здарылася, мама?
Жанчына села на запечку, узіралася ў твар сына.
– Косцік ліст прыслаў, – яна паказала вачамі паперку на стале.
Сяргей прабег вачамі паперку, у якой паведамлялася, што ягоны брат прапаў без вестак. Маці была непісьменная. Мо яна не ведае, што тут напісана.
– Мама, можа, наш Кастусь яшчэ знойдзецца…
– Хто ты, чалавеча, што табе тут трэба? – спытала жанчына.
– Я твой сын Сяргей.
– А хіба ў мяне ёсць Сяргей? Я ведаю толькі Кастуся. Хутка ён вернецца – і будзе мне палёгка. Як мы добра зажывём…
– А дзе нявестка, дзе Кастусёва жонка?
– Пайшла да доктара, ці што… Не ведаю… Мусіць, яна захварэла. А ты ідзі прэч…
– Мама, які доктар сярод ночы?
Жанчына злосна паглядзела на сына. Страшная здагадка ўсхвалявала Сяргея, але ён яшчэ не даваў веры сваім прадчуванням, таму сказаў:
– Я зараз, пачакай…
Ён выйшаў з хаты і спыніўся ў нерашучасці, раздумваючы куды падацца. Перабег вуліцу, пастукаў у цёмнае акно дзядзькі Пракапея.
– Хто там? – спытаў стары.
– Сяргей, ваш сусед…
Пракапей пазнаў яго па голасе, адчыніў дзверы, выйшаў на ганак, павітаўся:
– Даўно цябе не бачыў! Ой, даўно!
– Дзядзька Пракапей, што з маёй маці?
– Захварэла на галаву. Як атрымала паведамленне, што Кастусь прапаў, дык перастала людзей пазнаваць.
– А дзе ж наша нявестка?
– Пабегла да Цупрыяніхі, каб пашаптала. А калі тыя шэпты не памогуць, дык заўтра павязу яе да дактароў. А як ты?
– Ды я нічога, а маці шкада.
– Што ж ты думаеш, Сяргей, як тваёй маці было перажыць столькі бяды? Старэйшага сына забілі, ты – невядома дзе, а тут і малодшанькі згінуў. Як такое вытрываць? Хоць жывой у магілу лезь. Вось свядомасць і адключылася, каб зусім не сканаць ад гора.
– Што ж мне рабіць? – сам у сябе спытаў Сяргей.
– Заставайся ды дапамагай тут.
– Нельга мне, нявольны я чалавек, гэта па-першае, а па-другое, чырвоныя ці іхнія памагатыя ўсё роўна дазнаюцца, і жыцця мне не будзе.
– А вы як маецеся?
– Усё па-старому. Улады мяняюцца, а мы імкнёмся жыць, як было раней. Толькі, на вялікі жаль, нічога ў нас не атрымліваецца.
– Дзякую, дзядзька Пракапей, хоць вы мне расказалі, што адбываецца. Я сам ледзь не звар’яцеў, калі ўбачыў, што маці мяне не прызнае. Бывайце…
– Шчасліва табе, Сяргей.
Удод вярнуўся ў хату, убачыў, што маці зноў ляжыць на запечку. Сеў на лаву, каля парога, вырашыў дачакацца нявестку, каб распытаць, што ды як, а пасля зноў надоўга развітацца, бо нічым ён не мог памагчы хворай маці, хіба паплакаць разам з ёю. Падумаў яшчэ, што трэба зайсці да цёткі Куліны і расказаць ёй пра матчыну хваробу, мо яна што парадзіла б, хаця безумоўна, толькі лекары могуць разабрацца з псіхічнаю хваробаю. А зрэшты, каб раптам вярнуўся Кастусь, дык мо яна адразу ачуняла б, ды толькі, дзе згінуў малодшы брат, ніхто не ведае, нават тыя, з кім ён ваяваў. "А зрэшты, навошта мне чаго чакаць? – раптам падумаў ён. – Толькі лішнія жаночыя скавытанні слухаць. Разбяруцца тут неяк без мяне, чым я памагу?" Ён падняўся і ціха выйшаў з хаты, накіраваўся да Птаха.
Яму адчыніў Птахаў бацька і сказаў:
– Не пушчу больш сына з табою.
– А што ж ён будзе рабіць?
– Здавацца будзе. Вайна заканчваецца, няхай ідзе ў войска, ваяваць яму ўжо не давядзецца. Ці чуў? Саветы – у Берліне!
– Ці даруюць яму, што ён быў з намі?
– А мы не прызнаемся. Скажам, што хавалі хлопца, а цяпер прыйшлі павініцца. Вось і ўсё. Ідзі, Сяргей, сваёю дарогаю!
– Дайце, дзядзька, я ў сына вашага спытаю, ці хоча ён застацца?
– Хоча, не сумнявайся! Ідзі з Богам, не чапляйся!
– Глядзі, дзядзька, каб не прагадаў!
– Не страшы мяне, я ўжо сваё адбаяўся! Прыйшла новая ўлада – трэба падначаліцца. Я за свой век усялякіх начальнікаў пабачыў: немецкіх, польскіх, расійскіх. Кожная ўлада свае парадкі ўладкоўвае. Трэба змірыцца, інакш не выжыць. І вам у лесе доўга не ўседзець, пераловяць, пераб’юць. Вунь колькі войска ў іх, немца адолелі! Нават нашых "ястрабкоў" узброілі, а ты кажаш… Думай лепш, як самому ўратавацца…