– Пайшлі ўперад, – загадаў Сяргей Бруснічанчыным дзецям.
Яны паслухмяна падаліся ў лес.
– Чаго вы сюды прыперліся? – спытаў ён.
– Ішлі сена зграбаць, – адказаў хлопец.
– А Тэкля чаму з вамі?
– Напрасілася ў арэхі.
"Будуць ёй цяпер арэхі, – падумаў Сяргей. – Калі Варнак што задумаў, дык ад свайго не адступіцца".
І раптам ззаду пачуў немы Тэклін крык.
– Што яны з ёю робяць? – спалохана спытала дзяўчына.
– Вам лепш нічога не чуць, не бачыць і нікому не казаць, – папярэдзіў Сяргей.
– А што з намі будзе? – спытаў Бруснічанчын сын.
– Што грамада вырашыць, – нездаволена адказаў Сяргей, бо і сам не ведаў, што прыдумае Варнак, жорсткі і хуткі на расправу.
Згадаў, як казакі ўзялі летась з суседняй вёскі дзяўчыну, якая быццам супрацоўнічала з чырвонапагоннікамі. Варнак доўга катаваў яе, урэшце, яна прызналася, што супрацоўнічала, мусіць, не вытрывала болю. А пасля яе расстралялі, укінулі ў яму пад вываратняй ды так-сяк загрэблі.
Па лясной сцежцы хутка дайшлі да табара. Сяргей загадаў хлопцу і дзяўчыне сесці і сам прымасціўся на пяньку, чакаючы новага загаду. Варнак прыйшоў з памагатымі гадзіны пра дзве ў добрым настроі: пасмейваліся, пераміргваліся, загадкава перагаворваліся між сабою. Сяргей падышоў да яго і спытаў:
– Што рабіць з братам і сястрою.
– Адпусцім пад вечар, няхай адпачнуць пакуль...
– Можа, я дамоў схаджу, – спытаў Сяргей.
– Вось, мамчын сынок, цыцкі захацеў! – засмяяўся Варнак.
– Маці хворая, трэба адведаць…
– Ідзі ўжо, ідзі, толькі не лезь у вочы людзям, пакуль няхай ніхто не ведае, што мы тут. Увечары вяртайся, ёсць справы.
Сяргей прыхапіў заплечнік, дзе трымаў самыя неабходныя рэчы, і падаўся ў бок вёскі. Ішоў ён размашыста, хацелася хутчэй ступіць на родны парог. Паміж вёскаю і лесам цягнулася балотца, якое паступова пераходзіла ў поплаў, дзе пасвіўся статак. Ён прыкінуў, як яму лепш прайсці па поплаве, каб не сустракацца з пастухамі, хаця на самой справе нясцерпна хацелася пагутарыць з кім-небудзь з вяскоўцаў, распытаць, што ды як тут дзеецца. Поплаў, на якім звычайна вясною стаяла вада, за лета перасох і прывёў Сяргея на палявую дарогу за клунямі, па ёй ён дайшоў да сваёй сядзібы. З хваляваннем націснуў клямку, адчыніў дзверы ў цёмныя сенцы і нарэшце апынуўся ў хаце. Маці сядзела на лаве, перабірала цыбулю ды пляла з яе вянок, убачыла Сяргея, адразу пазнала, пайшла насустрач, заплакала, прамаўляючы:
– Сыночак мой, прыйшоў! А Кастуся нашага няма… Прапаў недзе…
– Не плач, мама. Ён вернецца, вось пабачыш! Не ўяўляю яго мёртвым, – адказаў Сяргей і сэрца яго напоўнілася пяшчотаю і лагодаю.
– Дай Божа, каб твае словы спраўдзіліся… Дзе ты? Як? Што робіш?..
– Там жа я, раблю тое ж самае…
– Не ідзі больш нікуды. Заставайся дома… Як мне тут адной жыць-гараваць?
– Хутка ўжо вярнуся, мне і самому набрыдла гэтае бадзянне. Патрывай яшчэ трохі…
– Ах, сынок, ужо ніякага трывання няма…
– А дзе твая нявестка?
– Пайшла да сваёй маці. Што ёй тут са мною рабіць? Што я?.. Ты ж есці хочаш…
Жанчына замітусілася каля печы, спрытна дастаючы чыгункі. Сяргей сеў на лаву, паглядваў на яе і адчуваў ціхую радасць ад таго, што маці пазнала яго, што хвароба яе адступіла, і цяпер можна будзе хоць пагутарыць з ёю, не тое, што ў мінулы раз, калі яна была зусім не пры памяці.
66
Сяргей з’явіўся ў табар пасля вячэры, калі казакі ўжо атрымалі каманду некуды ісці. Варнак нездаволена зірнуў на яго, але нічога не сказаў.
– Ты, Удод, ледзь не зарабіў на баранкі, – прашаптаў яму Малы. – Цябе камандзір ужо назваў уцекачом.
– Куды мне ўцякаць, хіба на печ да маці?
– Так ён і сказаў, што ты прыгрэўся на матчынай печы…
– Ды пайшоў ты, гундосіш абы-што. Хіба мне нельга родню наведаць?
– Ты не адзін з Вялікай Багны.
– Мая маці хварэла…
– Быццам нашы мацяркі здаровыя.
Казакі ўжо рушылі, а Малы ўсё ішоў побач і нашэптваў на вуха нейкую лухту, з-за чаго хацелася ўрэзаць яму па шырокім карку. Зрабіць гэта было вельмі зручна. Бо Сяргей быў усё ж вышэйшы за яго ледзь не на цэлую галаву.
– Адчапіся, годзе плявузгаць, лепш скажы, куды кіруемся?
– Да нейкага Ямелькі, а пасля мо на вячоркі, хочацца дзевак памацаць…
Сяргей зразумеў, ідуць распраўляцца са старшынёю сельсавета. "Нядобра гэта – біць сваіх людзей. Хто вінаваты, што час падзяліў вяскоўцаў на сваіх і чужых? Нічога не зробіш, Варнаку таксама ёсць каму і за што помсціць. А я мушу падначальвацца, бо няма мне куды падзецца. Адна маці чакае мяне, але ж хіба я магу вярнуцца? Ці мне дазволяць жыць у роднай хаце? Як даведаюцца, дык адразу павалакуць у турму ды падвядуць пад расстрэл. Ці мала ўжо на Украіне пабілі казакоў?!"