– Прынёс я вам, пані Юзэфа, вашы пярсцёнкі.
– Як жа так, пан Навум? – усхвалявана прамовіла жанчына. – Я ж вашы грошы патраціла. Мне няма чым з вамі разлічыцца.
– Мне нічога не трэба, пані Юзэфа. Заўтра немцы збіраюцца нас некуды вывозіць. Калі ўдасца каму з маёй сям’і выжыць, дык яны прыйдуць да вас, каб узяць гэтыя пярсцёнкі, бо невядома, што нас усіх чакае, – гаротна сказаў госць.
– У такім разе, пан Навум, безумоўна, я вярну вам іх. І няхай беражэ вас Бог ад нядолі і нястачы.
Навум паклаў пярсцёнкі на стол і пайшоў да парога.
– Можа, пане, сядайце да стала, гарбаты пап’ём, – запрасіла гаспадыня.
– Дзякую, пані Юзэфа, няма часу і сілы ні на тое каб есці, ні на тое, каб жыць. Дрэнныя ў мяне прадчуванні. Толькі не хачу пра іх казаць… Трэба пакаваць рэчы. Заўтра ў дарогу… Але куды?..
Маці правяла госця, вярнулася ў пакой, сказала Тадзіку:
– Фашысты ставяцца лаяльна толькі да сваіх памагатых. А як жыць астатнім, ніхто не ведае… Ні заробкаў, ні сродкаў для існавання… Каб быў з намі тата, мо як выжылі б… А без яго, не ведаю, за што зачапіць рукі, – маці заплакала.
У Тадзіка сціснулася сэрца ад жалю. Ён падышоў да маці, пагладзіў па плячы, сказаў:
– Не плач, трохі харчоў на зіму нарыхтавалі, дроў таксама хопіць. А там пабачым…
– Найбольш за цябе хвалююся, каб па хлапечай неразважлівасці не ўблытаўся ты ў якую гісторыю. Ужо адзін раз быў за крок да смерці. Не хачу, каб яшчэ нешта такое ты перажыў…
– Не турбуйся, мама, я ўжо самастойны чалавек. Безумоўна, тут, у вёсцы, выжыць цяжка, думаю, ці не паехаць мне да цёці Марціны і паспрабаваць у Беластоку ўладкавацца на працу.
– Ты ж яшчэ дзіця! Якая праца?
– Мама, не турбуйся. Калі спатрэбіцца, дык я магу сабе год ці два дадаць.
– Не хачу слухаць пустыя фантазіі, – адмахнулася маці. – Марціна сама перабіваецца з хлеба на ваду. Мы хоць бульбы накапалі ды зерня намалацілі, будзем з хлебам і крупамі. А дзе яна ў горадзе харчы возьме?
– Усё роўна, хачу яе праведаць, паглядзець, што ды як…
– Ты хочаш задаволіць цікавасць, а я начамі і так не сплю, пра бацьку думаю. А калі і ты некуды сыйдзеш, дык жыццё маё наогул згубіць сэнс.
– Калі я некуды пайду, дык ты павіна будзеш жыць дзеля таго, каб зноў сустрэцца са мною і татам. Я перакананы, што тата вернецца з савецкай турмы жывы…
– Твае словы – ды Богу ў вушы. Але ніхто яшчэ не вярнуўся з тых, каго вывозілі на ўсход. Ніхто…
– Час пакажа. Усё высветліцца, калі скончыцца вайна.
– Калі яна скончыцца і як?..
Пытанні павіслі ў паветры, ніхто не меў на іх адказу, а між тым Тадзік употай ужо збіраўся ў дарогу, ладаваў пляцак, правяраў веласіпед.
Габрэяў сапраўды некуды вывезлі. У іхнія хаты засялілі сем’і сялян, якіх немцы прымусілі пераехаць з нейкай пушчанскай вёскі. У Лазняках з’явілася шмат новых людзей, якіх ніхто раней не ведаў, да іх ставіліся з насцярогаю.
Тадзік жыў дома, а душою быў ужо далёка адсюль. Як толькі скончыў малаціць збожжа, вырашыў выправіцца ў Беласток у бліжэйшую нядзелю.
Маці раніцай пайшла ў касцёл памаліцца, сустрэцца з людзьмі, паслухаць навіны. Тадзік скарыстаў гэты момант, пакінуў запіску, каб маці не хвалявалася і не шукала яго, бо ён паехаў да цёці Марціны. Асядлаў веласіпед і падаўся вёскамі, не выбіваючыся на вялікую дарогу, каб не прыцягваць да сябе ўвагу немцаў.
4
Беласток сустрэў Тадзіка маленькімі шэрымі хаткамі, такімі ж, як у Лазняках, крытымі саломаю, чаротам, ці гонтаю, толькі зрэдку – чарапіцаю ды бляхаю. Перад хатамі – гародчыкі з буйнымі познімі вяргінямі, якія здатныя красаваць ажно да маразоў. Людзей на вуліцы мала, нібы замерла, спынілася жыццё. Нават сабакі з двароў не адгукаліся на чалавечыя крокі, быццам баяліся выдаць сваю прысутнасць. На платах і слупах – скрозь віселі аб’явы на нямецкай і польскай мовах, якія папярэджвалі насельніцтва прытрымлівацца нямецкіх парадкаў, за парушэнне якіх пагражала смяротная кара. За павароткаю ўзнікла прыгожая царква, большая, чым у Лазняках, праз колькі скрыжаванняў убачыў вялікі касцёл, узведзены на гары. Наперадзе паказаўся мост над чыгуначным палатном. Тут, паблізу, жыла цёця Марціна. Але Тадзік не спяшаў наведваць родзічаў, паехаў у цэнтр, забудаваны дыхтоўнымі каменнымі гмахамі. Азіраючы іх, Тадзік і не заўважыў, скуль узнік перад ім паліцыянт і патрабавальна сказаў:
– Дайне аўсвайс!
Тадзік націснуў на педалі, каб услізнуць ад паліцыянта, але той паспеў ухапіцца за багажнік і спыніў ездака. Уцекачу нічога не заставалася, як саскочыць з веласіпеда. Ён нетаропка палез у нагрудную кішэню курткі, знайшоў паперу, якую яму выдаў солтыс у Лазняках, падаў паліцыянту і толькі зараз прыгледзеўся да ягонага твару. Аблічча яму здалося знаёмым.