* angle: ‘ embedded ’; france: ‘ enchassé ’.
(8)
[FORIGITA: Figuro montranta arban sintaksan analizon de la frazo 'Johano legis la libron, kiun Maria verkis'.]
La samsignifa frazo en la japana lingvo estas Johano wa Maria ga kaita hon o yonda , laŭvorte: ‘Johano TEMO Maria NOMINATIVO verkis libro AKUZATIVO legis’. Ĝi kombinas la propoziciojn (i) Johano ga hon o yonda ‘Johano libron legis’ kaj (ii) Maria ga hon o kaita ( Maria libron verkis), kadrante la duan en la unuan. Ni diagramas ĝin (9), kie ĉiu konstituanto (ĉiu nodo) portas la saman indicon, kiel la samsignifa konstituanto en (8).
(9)
[FORIGITA: Figuro montranta arban sintaksan analizon de la japana frazo 'Johano wa Maria ga kaita hon o yonda'.]
Ĉar la japana uzas nulan rilativon, SS5 simple malaperas kiam Fii kadriĝas, kaj ne necesas ŝovado de tiu elemento.
En Esperanto, la kadrita rilativa propozicio (Fii) staras en la fino. En la japana, ĝi staras en la mezo, ĉar la verbo de la ĉefpropozicio (V1 de F0) devas stari en la fino. Tio havas interesajn sekvojn.
Rilativa propozicio, kadrita en iu substantiva sintagmo, povas enhavi siavice substantivan sintagmon, kiu mem kadras alian rilativan propozicion. Tiu lasta povas enhavi siavice alian rilativan propozicion... kaj tiel plu, teorie sen limo. (Mi memoras la recitaĵon de la karmemora Nikolaj Rytjkov : Jen la kato, kiu manĝis la raton, kiu manĝis la muson, kiu manĝis la fromaĝon, kiu estis en la domo konstruita de Ĝak . )
Konsideru la frazon (10). La Esperanta, (10i), havas la ĵus menciitan konstruon. Notu, ke ĉiu nova subpropozicio, ĉiu nove kadrita rilativa propozicio, branĉiĝas dekstren, t.e. ke ĝi staras post la cetera frazo. Tion oni vidas bilde en (11). La frazo (10ii) estas la samsignifa frazo en la japana. Ĝiaj branĉoj iras maldekstren (12), ĉar en la japana la verbo de ĉiu propozicio (F0, F1, F2, F3) devas esti en la fino. Tial oni nomas lingvojn tiajn, kiel la japana, livobranĉaj (t.e. ke la branĉoj aldoniĝas maldekstre, live * ), dum la plimulto de la lingvoj de la mondo, same kiel Esperanto, estas dekstrobranĉaj .
* Mi sekvis PIV, elektinte liv’ kiel la plej taŭgan kandidaton unumorfeman anstataŭ mal’dekstr’ .
(10i) Putra estis la fromaĝo, kiun manĝis la rato, kiun mortigis la kato, kiun vidis Johano. (Aŭ: La fromaĝo, kiun..., estis putra).
(10ii) Johano ga mita neko ga korosita nezumi ga tabeta tiizu wa kusatte-ita
(10iii) * The cheese the rat the cat John saw killed ate was rotten.
(10iv) * Le fromage que le rat que le chat que Jean vit tua mangea était pourri.
(10v) It was rotten, the cheese eaten by the rat which was killed by the cat John saw.
(11) DEKSTROBRANĈADO (ESPERANTO)
[FORIGITA: Figuro montranta arban sintaksan analizon de la ĉi-posta frazo.]
Putra estis la fromaĝo, kiun manĝis la rato, kiun mortigis la kato, kiun vidis Johano.
(12) LIVOBRANĈADO (LA JAPANA) laŭ Kuno 1973
[FORIGITA: Figuro montranta arban sintaksan analizon de la ĉi-posta frazo kun indikoj F0, F1, F2, F3 por la respektivaj propozicioj.]
Johano ga mita neko gu korosita nezumi ga tabeta tiizu wa kusatte-ita.
La frazo (10ii) sidas tute bone en la japana lingvo. Ĝia ekvivalento (10i) estas tute akceptebla ankaŭ en Esperanto – sed nur ĉar ni havas la eblecon uzi en ĝiaj propozicioj la ordon OVS (t.e. meti VS ankaŭ la koncerna subjekto-SS). Se en Esperanto ni devus teni nin al la ordo SVO (aŭ OSV) en la subpropozicioj, ĝi fariĝus neebla: La fromaĝo, kiun la rato, kiun la kato, kiun Johano vidis, mortigis, manĝis, estis putra . Tion ni povas eviti, uzante la ordon OVS. Sed en la angla lingvo, kaj en la franca, oni ne povas uzi la ordon OVS: en rilativa propozicio la ordo devas esti OSV, kiel en la ĵusa neebla Esperanta versio. La angla kaj franca frazoj ekvivalentaj, (10iii) kaj (10iv) estas do neeblaj. Strikta traduko de (10i) aŭ de (10ii) en tiuj lingvoj necesigas t.n. memkadradon * . Por esprimi tiujn ideojn ni devus ŝanĝi la frazstrukturon, ekzemple per pasivigo de la verboj kaj diversaj aliaj ŝanĝoj, kiel (10v).
* Angle: ‘ self-embedding ’; france: ‘ auto-enchâssement ’.
Do frazo kun tia pens-aranĝo ne povas strikte tradukiĝi en la anglan aŭ en la francan. Pro la samaj kialoj, multaj frazoj de la angla aŭ franca ne povas strikte tradukiĝi en la japanan – ekzemple John read the letter Mary wrote to the boy Sophie loved (Johano legis la leteron, kiun Maria skribis al la junulo, kiun Sofia amis), kiu fariĝus neeblaĵo: * Johano ga Maria ga Sofia ga aisite-iru syoonen ni kaita tegami o yonda .
Ĉio ĉi signifas, ke la sintakso de Esperanto (kaj de aliaj dekstrobranĉaj lingvoj) prezentas konsiderindajn malfacilaĵojn al lernantoj, kies gepatra lingvo estas la japana, la turka, aŭ alia livobranĉa lingvo. Egale, la sintakso de la japana aŭ la turka prezentas konsiderindajn problemojn al lernantoj, kies gepatra lingvo estas dekstrobranĉa. Tio estas neevitebla; kaj mi ripetas, ke proksimume tri kvaronoj de la lingvoj de la mondo estas dekstrobranĉaj.
Tamen unu granda avantaĝo de la sintakso de Esperanto super tiu de la angla aŭ la franca estas la libera ordo de la frazelementoj. Ĝuste pro tio la frazo (10), kun iom japaneca pensaranĝo, estas ebla en Esperanto, sed neebla en la angla kaj franca. Tiu libera ordo de la frazelementoj en Esperanto dependas siavice de la ekzisto de kazosistemo, de akuzativa morfemo. Tiel eĉ la japana aŭ turka lernanto de Esperanto povas konservi la saman kombinaĵon de kadritaj propozicioj en frazo kiel (10), kvankam li ja devas inversigi ilian ordon. En la angla aŭ franca, la koncernaj propozicioj simple ne povas esti kadritaj unu en la alia, se oni volas ricevi kompreneblan frazon; la japana lernanto de tiuj lingvoj devas lerni ilin eviti aŭ aliigi laŭ la modelo (10v).
4.10 Konklude pri sintakso
Restas multaj aliaj temoj, kiujn mi povas diskuti sub la rubriko ‘sintakso’; sed tio devas sufiĉi por la nuna verko. La ordo de la frazelementoj estas relative supraĵa afero en la sintakso, sed povas – kiel ni vidis – ankaŭ kuntreni vere profundajn sekvojn.
Montagu Butler iam skribis, ke “en Esperanto, same kiel en la angla lingvo, la normala vortordo estas la logika”. Mi provis montri, ke la mondo ne estas tiel simpla, kaj ke certe niaj japanaj samideanoj ne farus aserton tiel naivan.
Resume el tio, kion mi tuŝis en ĉi tiu ĉapitro, ni povas fari jenan konkludon: ke la sintakso de Esperanto estas, en siaj grandaj trajtoj, ja internacia laŭ karaktero. La Internacia Lingvo viciĝas en la sintaksa tipo plej populara inter la lingvoj de la mondo, estante verb-dua, propozicia, kaj dekstrobranĉa. Al tiu sama tipo apartenas ne nur multaj eŭropaj aŭ eŭrop-devenaj lingvoj (inter kiuj la vaste parolataj angla, rusa, hispana, germana, kaj franca lingvoj), sed ankaŭ lingvoj tiel geografie disaj kaj genealogie diversaj kiel la svahila, la zulua kaj la ceteraj bantuaj lingvoj de Afriko, la malaja-indonezia kaj la vjetnama en Sudorienta Azio, kaj la majaa en Centra Ameriko. Samtempe Esperanto, pro la relative libera ordo, estas sintakse tre fleksebla.