(8)
[FORIGITA: Tabelo de la Esperantaj kaj la novmelaneziaj pronomoj.]
En pluraj lingvoj oni trovas multe pli komplikan pronom-sistemon pro tio, ke oni devige faras distingojn de statuso. Oni ne povas diri, ekzemple, vi , sed kvazaŭ devas indiki aŭ via moŝto , aŭ vi, kamarado egala aŭ vi, mia subulo . En kelkaj orientaj lingvoj, ekzemple la tibeta, la java, la taja, kaj la korea, tiaj honorformoj etendiĝas tra granda parto de la leksiko. La vorto por ‘mano’ en la taja estas hat se temas pri la mano de reĝo, sed mi- (streko ĉe i kiel brakoj de plusa signo) se temas pri la mano de plebano.
5.5 Sencrilatoj: sinonimoj
Interne de la leksiko de ĉiu lingvo, sinkrone rigardata, oni povas trovi diversajn sencajn rilatojn inter la vortoj aŭ, pli precize, inter la leksikaj elementoj. Ekzemploj de tiaj rilatoj estas sinonimeco, antonimeco, plursignifo, paronimeco, hiponimeco kaj ĝia malo, kaj inverseco. Ni konsideru ilin laŭvice.
Du vortoj estas sinonimoj, se ili havas ĝuste la saman sencon en la sama lingvo. Tiaj veraj sinonimoj praktike ne ekzistas en Esperanto; la solaj kandidatoj por sinonimeco ŝajnas esti (i) rivalaj nomoj por la sama geografia aŭ homa estaĵo, ekzemple (9),
(9)
Ĝeneva Lago
– Lemano
abiseno
– etiopo
Kandio
– Kreto
Korfuo
– Korciro
Odiseo
– Uliso
kaj (ii) rivalaj formoj kie la Esperanta lingvouzo ankoraŭ ne decidis inter du kandidatoj por esprimi la saman nocion, ekzemple (10).
(10)
trajno
– vagonaro
(vidu § 5.3 ĉi-supre)
gazono
– razeno
(herbo-tapiŝo)
apuso
– cipselo
(speco de birdo)
plaĝo
– strando
(sabla akvobordo)
jaĥto
– jakto
(speco de ŝip(et)o)
meringo
– meringelo
(sukera ova kuko)
La listo de tiaj sinonimoj ade malgrandiĝas aŭ ĉar unu el paro venkas kaj la alia malaperas – kiel la iama ĥino cedis al ĉino , kaj la iama konkiri cedis al la nun oficiala konkeri – aŭ foje ĉar la signifoj de la du vortoj komencas diferenciĝi, tiel ke ekzemple plaĝo estas organizita banloko, aranĝita por la akceptado de feriantoj, dum strando povas esti senhoma sabla marbordo ankoraŭ en la stato, kiun la naturo kreis.
Alia speco de sinonimeco troviĝas ĉe vortoparoj kiel kapdoloro kaj cefalalgio : kie unu membro de la paro apartenas al la komunlingva parto de la leksiko, dum la alia estas teknika termino. Aliaj ekzemploj estas (11):
(11)
blindeco
– amaŭrozo
kormalsano
– kardiopatio
neforgesumino
– miozoto
kanguruo
– makropo
kaĉaloto
– makrocefalo
insularo
– arkipelago
Mi kredas, ke pro du kialoj tiaj duoblaĵoj ne estas vere samsignifaj: unue, ĉar ili estas uzataj en malsamaj ĉirkaŭtekstoj, kun malsamaj stilo-nuancoj, aŭ inter malsamaj specoj de diskutantoj – parolante kun laiko mi eble uzus la esprimon frota sono , parolante kun kolego fonetikisto mi certe dirus frikativo – kaj due, ĉar ili tre ofte ne kovras precize saman terenon. Por la sciencisto, ne ĉiu kanguruo estas makropo , ĉar li insistas distingi inter makropo kaj valabio , kiuj ambaŭ por la laiko estas kanguruoj .
En Esperanto, kiel en ĉiu alia lingvo, oni povas elekti inter diversaj stiloj de lingvouzo. Por influi alian personon silenti, mi povus diri ekzemple ‘Bonvolu silenti!’. Pli krude estus diri nur ‘Silentu!’, vere malĝentile estus ‘Fermu la faŭkon!’. Pli ĝentile, efektive tre ĝentile, estus jam nur hezita demando, “Cu vi bonvolus paroli iom pli mallaŭte, mi petas?”. Oni povus aserti, ke tiuj kvar frazoj estas samsignifaj, do sinonimaj; sed ilia malsama valoro el vidpunkto de interhomaj sociaj rilatoj estas memevidenta.
Iom simile ‘sinonimaj’ estas paroj kiel politikisto kaj ŝtatisto , almenaŭ en landoj kie la hodiaŭa politikisto de opozicia partio fariĝos morgaŭ la ŝtatisto gvidanta la registaron. Kaj ni ĉiuj scias ke homoj, kiuj batalas kontraŭ la ŝtata potenco povas esti nomataj aŭ naci-liberigaj herooj aŭ teroristoj , laŭ la vidpunkto; ekzistas kompreneble ankaŭ pli-malpli neŭtralaj esprimoj kiel ribelantoj kaj partizanoj , gerilanoj kaj eventuale insurgentoj .
Tio kondukas nin al la afero de mildigaj esprimoj kaj eŭfemismoj. Konata ekzemplo estas morti kaj forpasi . Se ni volas eviti la rektan, eble krudan vorton morti , ni povas esprimi la saman ideon, profitante la etenditan signifon de forpasi . En multaj lingvoj abundas eŭfemismoj rilatantaj al korpaj partoj kaj funkcioj, ekzemple en Esperanto ellasi akvon z – urini – pisi (decega; scienca; familiara). *
* Tipa ekzemplo el la angla: la usonanoj estis ŝokitaj pro tio, ke la angla vorto por ‘koko’, cock , povas havi ankaŭ alian, pli viran homan sencon (‘kaco’); do ili anstataŭigis ĝin per la ‘deca’ rooster por aludi al la koncerna kortobirdo. (En Britujo ni toleras la dusencecon de cock kaj tamen ne perdis la ekvilibron.)