Stila valoro troviĝas ankaŭ en la elekto inter konata, hejma vorto kaj vorto ne tiel konata, sed klera, eble fremda. Se mi plenŝtopas miajn frazojn per esprimoj, kiujn vi apenaŭ konas, ne nur tio estas malĝentila konduto mia, sed ankaŭ mi ne tute sukcesos komuniki al vi tion, kion mi deziras esprimi.
Sed la stila valoro estas grava ne nur ĉe tiu relative malgranda klaso de duoblaĵoj. Tre ofte okazas, ke pluraj vortoj havas parte saman signifon, tiel ke en iuj cirkonstancoj (sed ne en ĉiuj) ili estas samsencaj. La listoj de ‘sinonimoj’, kiujn liveras Ĝivoje (1973) en sia interesa pionira verko, estas plejparte de tiu speco. Kiel sinonimojn de forta , ekzemple, li listigas “firma, fortika, neskuebla, persista, potenca, pova”. Certe en frazo kiel Sinjoro A havas fortan karakteron oni povus ŝanĝi fortan al firman, potencan, ktp, sen granda ŝanĝo de signifo. Tamen en la frazo Tiu fromaĝo havas fortan odoron oni riskas absurdaĵon, uzante unu el la tiel nomataj sinonimoj: kio estas fortika odoro aŭ neskuebla odoro?
Tiaj serioj da duonsinonimoj ekzistas kredeble en ĉiuj lingvoj. Ili estas aparte multaj kaj aparte komplikaj en la angla lingvo, kaj tio prezentas gravan konsideron en la debato pri la elekto de komuna interlingvo. Pro lingva historio la angla lingvo ricevis sian leksikon el du aŭ eĉ tri malsamaj fontoj; kaj ofte venis vorto por la sama nocio el ĉiu el la fonto-lingvoj. Por esprimi la ideon ‘frata’, la angla proponas ne nur la ĝermanan (t.e. anglosaksan) brotherly , sed ankaŭ la latinidan fraternal . Por ‘profunda’ oni povas diri ĝermane deep aŭ latinide profound . La meblo, sur kiu oni sidas, povas esti stool aŭ chair . La adjektivo ‘reĝa’ havas eĉ tri tradukojn: kingly el la anglosaksa, royal el la franca, regal el la latina. Konsentite, ke tiu fenomeno donas al la angla lingvo eksterordinare grandan riĉecon en la vortprovizo. Sed samtempe ĝi donas eksterordinare grandajn malfacilaĵojn al tiu, kiu volas lerni la lingvo. Ĉar tiaj duoblaĵoj estas nur parte sinonimaj: oni riskas absurdan efikon se oni elektas la malĝustan. Kvankam ‘profundaj pensoj’ povas esti deep thoughts aŭ profound thoughts , tamen ‘profunda akvo’ povas esti nur deep water , neniel *profound water . Verdire, distingi inter kingly , royal kaj regal estas malfacilaĵo tute superflua en lingvo-kandidato por komunikiĝo internacia. Eĉ tiu lingvolernanto, kiu ne sukcesas lerni la distingon inter ili (kaj tio signifas: la grandega plimulto de tiuj, kiuj lernas la anglan kiel duan aŭ fremdan lingvo), tamen devas lerni rekoni tri diversajn vortojn por kovri la por li saman sencon. Bedaŭrinde, tiaj duonsinonimoj ekzistas por multaj tre ofte uzataj nocioj. Por ‘rapida’ la embaraso de riĉeco prezentas almenaŭ ses vortojn, ĉiujn fajne sencmalsamajn : fast , quick , rapid , swift , speedy , high-speed . Tiajn komplikaĵojn Esperanto ne konas.
Apartan problemon prezentas la rilato inter leksikaj elementoj en lingvoj, unuflanke, kaj aliflanke la socia kaj kultura realo, al kiu ili aludas. Multaj lingvoj, ekzemple, havas du malsamajn vortojn tradukeblajn kiel ‘respubliko’ kaj ‘demokratio’. En Usono la du grandaj politikaj partioj eĉ nomiĝas la Respublika kaj la Demokratia. Tamen en la hodiaŭa greka lingvo oni ignoras la diferencon, ĉar / ðimokra’tia / signifas kaj ‘respublikon’ kaj ‘demokration’. Alia grava punkto estas tio, ke per ‘demokratio’ oni komprenas tre malsamajn socio-politikajn sistemojn en diversaj lokoj. Simile pri la adjektivo liberala * .
* En la angla lingvo la signifo de la politika etikedo liberal gamas de maldekstra (en Usono) tra centra (en Britio) ĝis dekstra (en Aŭstralio)!
5.6 Aliaj sencrilatoj
Malfacile estas, meti firman limon inter plursignifo (polisemio) kaj homonimeco (homonimio). Ĉe plursignifo unu vorto havas plurajn signifojn; ĉe homonimeco pluraj malsamsignifaj vortoj havas la saman formon fonetikan kaj ortografian. Bonaj ekzemploj de plursignifa vorto estas plumo kaj folio . Plumo povas esti tio, kion havas birdo sur sia korpo; ĝi povas esti ankaŭ skribilo. Iam la koncerna skribilo estis ordinare farita el la koncerna birdotegilo, sed hodiaŭ ni uzas la saman vorton ankaŭ por skribiloj el metalo aŭ plasto. Folio estas unuavice parto de planto; sed analoge ni uzas la saman vorton por io farita el papero, ankaŭ triasence por io el oro. Sed kiel ni nombru la signifojn de aliaj, pli tipaj vortoj? Kiom da signifoj havas meti ? PIV listigas tri bazajn sencojn, plus unu figuran; sed ĉiuj tri prezentas nuancojn de la sama afero, kaj oni volonte dirus, ke meti estas nur unusignifa. Certe ĝi ne similas al la dusencaj folio , plumo . La fama lingvisto Schuchardt iam diris, ke “la idealo de la universala lingvo estas: ĉiu vorto havu unu solan signifon, kaj ĉiu ideo unu solan signanton”. Replikas PIV, en sia artikolo signif/i , ke “estas utopio voli, ke ĉiuj vortoj de lingvo internacia estu unusignifaj”.
Pri homonimoj la situacio estas alia: ili estas vere tre maloftaj en Esperanto, precipe en komparo kun la angla aŭ la franca, kie ili abundas. Oni citas la ekzemplon ero (1e, elemento de objekto; 2e, jarkalkulo); tamen, tre karakterize, la esperantistoj kutime evitas minacantan homonimecon per alpreno de paronimo, t.e. samdevena sed aliforma vorto, ĉi-kaze erao por la jarkalkulo. Veraj homonimoj estas troveblaj praktike nur inter terminoj de diversaj fakoj, ekzemple astragalo * aŭ monitoro * . Tio preskaŭ ne povas kaŭzi konfuzon.
* En botaniko, speco de arbedo; en arkitekturo, modlura ornamo; en anatomio, iu osto.
* helpinstruanto; lacertego; ŝipo; telekontrolilo.
Mi nomas inversaĵoj parojn kiel aĉeti-vendi , doni-ricevi . Ili estas sence rilataj, ĉar se A vendas ion al B, tio volas diri ankaŭ, ke B aĉetas ĝin de A. La rilato estas alia, ol ĉe antonimoj (ekzemple granda-malgranda ). Aliaj ekzemploj de semantikaj inversaĵoj estas debitoro-kreditoro ; edzo-edzino ; instruisto-lernanto . La neklasika senco de ŝati estas la inversaĵo de plaĉi . Longe mankis kontentiga inversaĵo de aparteni (ĉar havi kaj posedi estas ne sufiĉe precizaj); nun oni komencis diri proprieti . (Se mi luas apartamenton, mi ĝin posedas, sed ne proprietas.) Mi foje sentas la mankon de verbo, kiu estus la inversaĵo de logi (angle: to fancy ).