2.4 Vokalsistemoj de diversaj lingvoj
Se oni rigardas la lingvojn de la mondo, oni trovas – kiel konate – grandan diversecon. La vokalsistemoj renkonteblaj ie en la homa lingvo gamas de dumembra sistemo ĝis sistemo de dudek aŭ pli da membroj.
Sistemon kun nur du fonologie kontrastaj vokaloj oni raportas por la lingvo abaza, lokita en Kaŭkazo. En tiu lingvo la vokaloj estas nur /ə, a/. Ili havas, tamen, plurajn alofonojn, kondiĉitajn de la ĉirkaŭantaj konsonantoj. En neakcentaj silaboj eĉ tiu kontrasto mankas.
Pluraj lingvoj havas vokalsistemon kun tri membroj, /i, a, u/. Inter ili estas la klasika arab lingvo kaj, en Suda Ameriko, la keĉua kaj la ajmara. Rigardante tiun sistemon el vidpunkto de la klasifiko de vokaloj laŭ vasteco (nomata ankaŭ alteco), ni vidas, ke ĝi uzas nur du gradojn: /i/ kaj /u/ estas malvastaj (altaj), dum /a/ estas vasta (malalta). Cetere, la opozicio /i-u/ dependas de antaŭeco kaj rondeco.
Multe pli ofta estas vokalsistemo 5-membra, /i, e, a, o, u/. Tiun sistemon havas la hodiaŭa greka lingvo; ĝin havas ankaŭ la serbo-kroata, la rusa, la hispana en Eŭropo, en Azio la tamula, en Afriko multaj bantuaj lingvoj inter kiuj la ŝona, la zulua, kaj la svahila, en Ameriko la majaa; kaj multaj aliaj lingvoj, inter kiuj... la Internacia Lingvo Esperanto. * En tiu vokalsistemo troviĝas ne du sed tri gradoj de vasteco, ĉar oni havas ankaŭ la mezvastajn (mezaltajn) /e, o/. Ke modelon por la prononco de la Esperantaj vokaloj prezentas ĝuste la 5-vokalaj lingvoj, kaj inter ili plej kontentige tiu lingvo, kiu havas plej malmulte d; pluralofoneco ĉe la vokaloj, tion ŝajne rimarkigis unue la ruso Hohlov, kiu rekomendis kie modelan la Esperanto-prononcadon de kroatoj (Hohlov 1927).
* El fonologia vidpunkto ni rigardas la diftongojn aŭ, eŭ, same kiel ej, aj, oj, uj, kiel vokalon plus konsonanto; la konsonanto en tiuj kombinoj estas ja duonvokalo, do artikulacie vokoida (vokal-simila). En diversaj aliaj lingvoj (ekzemple la angla) tia analizo de diftongoj ne estas kontentige, k por tiaj lingvoj ni rigardas la diftongojn fonologie kiel vokalojn.
En pluraj lingvoj troviĝas tia sama kvinvokala aranĝo, sed kun la aldona faktoro, ke vokalo povas esti longa aŭ mallonga. Tiel estas en la klasika latina kaj en la japana. Ke la vokal-longo havas fonologian valoron, tion ni vidas per distingo kiel latine mālum [ ma:lum ] ‘pomo’, mălum [ malum ] ‘malbonaĵo’. La vokalsistemo do havas 5x2 = 10 membrojn.
Se la distingo inter antaŭa kaj malantaŭa vokalo etendiĝas ĝis la plej vasta grado, oni havas
sesmembran sistemon. Tia estas la vokalsistemo de la persa, kun opozicio inter antaŭa /a/ kaj malantaŭa /ɑ/. En la tabelo (2) oni vidas diagraman prezenton de tiu kaj aliaj similaj vokalsistemoj.
Kun kvar gradoj de vasteco oni havas 7- aŭ 8-membran sistemon, depende ĉu troviĝas distingo de antaŭeco ĉe la plej vasta grado. La sepmembra sistemo troviĝas en la kataluna kaj en la itala (almenaŭ por tiuj, kiuj faras distingon inter ekzemple pesca ‘fiŝado’ kun [e] kaj pesca ‘persiko’ kun [ɛ]); ĝi troviĝas en la suta lingvo ( Sotho ) de suda Afriko kaj, kun la aldona komplikaĵo de nazalaj vokaloj, en la joruba de okcidenta Afriko. La okmembra sistemo estas la bazo de la vokalaro franca; sed en tiu lingvo ekzistas ankaŭ diversaj nazalaj kaj antaŭaj-rondaj vokaloj.
(2)
[FORIGITA: Figuro de diversaj vokalsistemoj kun fonetikaj simboloj, kaj kun la ĉi-postaj terminoj.]
3-membra
5-membra
6-membra
7-membra
8-membra
Diversaj regulaj vokalsistemoj ‘triangulaj’
En la germana lingvo, kaj en pluraj aliaj, troviĝas eĉ pli ol kvar gradoj de vokala vasteco. Sed tie la vasteco estas ligita ankaŭ al vokala longeco (aŭ: streĉiteco), kiel ni vidos poste. Ankaŭ la hungara havas tian sistemon.
Oni ne miru, ke parolantoj de la franca, de la germana, kaj de la hungara, estas multe pli konsciaj pri precizaj gradoj de vasteco, ol estas parolantoj de la greka, la kroata, aŭ la japana. Nek oni miru, ke esperantistoj ĝuste el Francio, Germanio, kaj Hungario starigadas ‘problemon’ pri la vasteco de /e/ kaj /o/ en Esperanto, dum esperantistoj el Grekio, neslovena Jugoslavio, kaj Japanio tute ne atentas ĝin. Se estus amaso da Esperantistoj en Irano, ni certe povas atendi, ke ili starigadus la demandon pri la ‘korekta’ (mal)antaŭeco de esperanta /a/, problemon kiun la plimulto el ni ne konscias. Ĉiu emas percepti ĉiun lingvon tra la fonema kribrilo de la propra gepatra lingvo.
Ĝis nun ni konsideris nur tiujn vokalsistemojn, en kiuj ekzistas ne pli ol du gradoj de antaŭeco:
la antaŭaj vokaloj (/i, e/ ktp) estas prononcataj kun nerondaj lipoj, sed la nevastaj malantaŭaj vokaloj (/u, o/ eventuale / ɔ /) kun rondaj lipoj. Ekzistas ankaŭ vokalsistemoj kun centraj vokaloj, nek antaŭaj nek malantaŭaj – do kun tri gradoj de antaŭeco. Tiaj centraj vokaloj estas aŭdeblaj en la angla another [ ə’nʌðər ]. La bulgara lingvo havas sistemon de ses vokaloj, nome la kvin /i, e, a, o, u/ kiel en (2) plus mezvasta centra / ə / (ortografie ъ ). La rumana havas sep, kun centraj malvasta /ɨ/ kaj mezvasta /ə/ (ortografie î, ă).
2.5 Distingaj trajtoj de vokaloj
Tamen neniel ekzistas universala leĝo, ke antaŭaj vokaloj devas esti nerondaj, kaj ke malantaŭaj vokaloj devas esti rondaj (krom se vastaj). En Eŭropo troviĝas pluraj lingvoj, je kiuj oni vidas, ke la trajtoj de antaŭeco kaj de rondeco povas esti sendependaj unu de la alia – nome, lingvoj en kiuj troviĝas antaŭaj rondaj vokaloj. Tiel ekzemple la franca kaj la germana havas ne nur /i, e/ kaj /u, o/ sed ankaŭ /y, ø/ ( du , deux ; Tüten , töten ). Jen simpla klarigo de la konstatebla fakto, ke la francoj uzas siajn lipojn multe pli energie en la parolado ol la angloj: en la franca lingvo rondeco de vokaloj estas sendependa de antaŭeco, dum en la angla ĝi ne estas sendependa, do ne havas distingan rolon, do estas ne grava, do glate povas esti neglektata.
La finna kaj vjetnama vokalsistemoj estas prezentataj ĉi-sube (3). En la finna temas pri ok vokal-fonemoj (oble 2 pro kontrasta longeco), ses kiel en (2) plus du antaŭaj rondaj. En la vjetnama estas dek vokaloj, kun kvar gradoj de vasteco; je la plej vasta grado troviĝas nur /a/, sed je la aliaj gradoj po tri vokaloj, unu antaŭa kaj neronda (/i, e, ɛ/), unu malantaŭa kaj ronda (/u, o, ɔ/), kaj unu malantaŭa kaj neronda (/ɯ, ɤ, ʌ/).
(3)
[FORIGITA: Figuro de la vokalsistemoj finna kaj vjetnama kun fonetikaj simboloj.]
En monda kadro maloftaj estas kaj la antaŭaj rondaj vokaloj [y, ø,...] kaj la malantaŭaj nerondaj [ɯ, ɤ, ...]. Unuavide oni atendus trovi ie triangulan sistemon similan al tiuj de (2), sed kun rondaj antaŭaj kaj nerondaj malantaŭaj vokaloj, kiel (4). Sed nenie oni trovis tian lingvon. Evidente, ke ekzistas ia universala tendenco ligi malantaŭecon kun rondeco (krom ĉe vasta vokalo) kaj antaŭecon kun nerondeco. Oni povas agnoski universalaĵon, ke se iu lingvo havas nur unu serion da antaŭaj vokaloj, ili estas ne rondaj. (Ĉe malantaŭaj vokaloj la afero ne estas tiel klara: kiel konate, la japana /u/ estas ofte neronda, kvankam la japana vokalsistemo estas kiel la latina, /i, e, a, o, u/ longaj kaj mallongaj.)